Νόρα Πουρνάρα: Φιλόλογος

«TA ZA» ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ

Κείμενο – απόσπασμα από το έργο «Η ζωή εν τάφω» – αυτοβιογραφικό αντιπολεμικό μυθιστόρημα, γραμμένο σαν προσωπικό ημερολόγιο ενός πολεμιστή, του Αντώνη Κωστούλα, πίσω από το προσωπείο του οποίου κρύβεται ο συγγραφέας μας. Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα καθιέρωσε τον Μυριβήλη στον χώρο των Γραμμάτων.

Ο Α. Κωστούλας στέλνει καθημερινά επιστολές στο κορίτσι του στη Μυτιλήνη, στις οποίες εξιστορεί τη φρικτή ζωή του μετώπου. Πίσω από το προσωπείο του κρύβεται ο συγγραφέας ο οποίος είναι ομοδιηγητικός, συμμετέχει δηλαδή στην ιστορία που αφηγείται (χρονολογική αφήγηση δηλαδή χωρίς παρεκβάσεις και αναδρομές). Αρχικά θέτει τον προβληματισμό- στοχασμό του (2 πρώτες παράγραφοι: «στοχάζουμαι», «θαρρώ»), στη συνέχεια η παρουσία του είναι διακριτική – ως δευτερεύον πρόσωπο κάνοντας την παρουσία του αισθητή με την αντωνυμία «μας», χωρίς να χρησιμοποιεί ρήματα σε α΄πρόσωπο, ενώ στη συνέχεια σε γ΄πρόσωπο αφηγείται ως παρατηρητής τα γεγονότα των οποίων ο ίδιος είναι αυτόπτης μάρτυρας.

Αντιπολεμικά αισθήματα συγγραφέα

• «τα ζα στον πόλεμο!» – το θαυμαστικό δηλώνει έκπληξη, αγανάκτηση
• «Καλά εμείς οι ανθρώποι……της Ιστορίας των ανθρώπων» – οι προβληματισμοί του, οι στοχασμοι του σχετικά με την αδικαιολόγητη εμπλοκή των αθώων ζώων στον πόλεμο που ξεκινά με τα «συμφέρα», «λόξα», «επιληψία», «μεγαλομανίες», «ενθουσιασμούς» του ανθρώπου.
• «Ένα αεροπλάνο… να προσέξουν τίποτ’ άλλο»: α)το σχόλιο του αφηγητή «οι γάιδαροι δεν ξέρουν από αεροπλάνα», β) η αντίθεση ανάμεσα στη χαρά και το πανηγύρι της φύσης και της ζωής με την πολεμική βαρβαρότητα.
• «Σε λίγο… ώσπου να παραδώσει»: η απόλυτα ρεαλιστική- ωμή παρουσίαση της σφαγής των ζώων
• «Ενας ημιονηγός… ματωμένες»: ευρηματική σύζευξη της αγριότητας, του παραλογισμού του πολέμου: ο ρεαλισμός σε συνδυασμό με τη λυρική υπενθύμιση του «πανηγυριού» της ζωής που προηγήθηκε.

Σύγκριση των ανθρώπων και των ζώων στις πολεμικές επιχειρήσεις:

Θεωρεί τα αθώα και αγαθά ζώα πιο αδικημένα σε σχέση με τον άνθρωπο, γιατί επιστρατεύονται, σύρονται στα πεδία των μαχών χωρίς τη θέλησή τους. Οι άνθρωποι από την άλλη προκαλούν τους πολέμους για να ικανοποιήσουν τα συμφέροντά τους, να επιβάλλουν τις ιδεολογίες τους, να επιβεβαιώσουν την ανωτερότητά τους και να ικανοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους (συμφέρα, ιδεολογίες, λόξες, μεγαλομανίες, ενθουσιασμούς). Τα ζώα δε γνωρίζουν την τέχνη του «ομαδικού σκοτωμού» ούτε έχουν την πονηριά του ανθρώπου να αυτοπροστατεύονται είτε στα στρατιωτικά προκαλύμματα είτε στα νοσοκομεία είτε με τις λιποταξίες. Γι’ αυτό ο συγγραφέας θεωρεί μεγάλη ντροπή και ένα από τα πιο μελανά σημεία της Ιστορίας των Ανθρώπων (ενοχή) το γεγονός ότι τραβήξανε και τα αθώα τα ζα στην επιληψία των πολέμων τους.

Ειρωνεία: «Από όλα αυτά μαγειρεύεται περίφημα ο πόλεμος»: αντιπολεμικός Μυριβήλης

Η ρεαλιστική περιγραφή των γεγονότων αναμενόμενη: στη νεότερη λογοτεχνία 1922-1945, στην οποία ανήκει ο συγγραφέας το στοιχείο του ρεαλισμού είναι ιδιαίτερα έντονο.

Η διαδρομή των γαϊδάρων: αφετηρία τους ένα νησί, μάλλον η Μυτιλήνη. Αρχικά επιβιβάζονται σε πλοία μέσω του γερανού, ο οποίος τους γαντζώνει, τους σηκώνει στον αέρα προκαλώντας εκκωφαντικό θόρυβο. Τα ζώα τρελαίνονται, τρομάζουν, καθώς χάνουν κυριολεκτικά τη γη κάτω από τα πόδια τους. (ρεαλιστικές εικόνες, οπτικές και κινητικές)

Την ίδια εμπειρία οδυνηρή ζουν όταν αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη. (ειρωνεία: τα’ χανε κι αυτοί με τους Γερμανούς, με τους Τούρκους, με τους Βουλγάρους)Στη συνέχεια, φορτωμένοι με πυρομαχικά διασχίζουν  όλη τη Μακεδονία. Καταλήγουν στο χωριό όπου έχουν τις σκηνές τους φουρναραίοι Γάλλοι. Σε μια χαράδρα στήνονται για να ξαποστάσουν.

Η πρόσκληση από τη φύση και η ανταπόκριση των γαϊδουριών: η φύση είναι όμορφη, γλυκιά, στα καλύτερά της. Τα ζώα βρίσκουν ευκαιρία να ξαποστάσουν, να ξεκουραστούν από το πολυήμερο περπάτημα, να ακολουθήσουν τα φυσικά τους ένστικτα, εκείνο της σίτισης, αρχικά.  Απολαμβάνουν έτσι το άφθονο χορτάρι, δυναμώνουν, ενώ η ομορφιά της φύσης, η χαρά της ζωής δεν περνάνε απαρατήρητα.  Δεν αδιαφορούν στο κάλεσμα- πειρασμό και ακολουθούν και το φυσικό ένστικτο της αναπαραγωγής για την οποία σαλπίζει η φύση όλη. Τα ζώα ξεκουράζονται μερικές μέρες και ξελογιάζονται πλήρως από τον «πειρασμό» της φύσης. Αυτή η ερωτική τους ανάπαυλα όμως μέλλει να τους κοστίσει τη ζωή, καθώς, όχι μόνο οι στρατιώτες αλλά και τα άπραγα ζώα τους γίνονται στόχος των εχθρικών αεροπλάνων στο μακελειό των αθώων που ακολουθεί. (λυρικές εικόνες ανταπόκρισης των ζώων στο κάλεσμα της φύσης)

Η αντίδραση των ζώων με την αντίδραση των ανθρώπων μπροστά στον πειρασμό της φύσης στο β΄σχεδίασμα των ελεύθερων πολιορκημένων του Σολωμού. Πιθανές αντιστοιχίες ανάμεσα στους ζωικούς οργανισμούς – διαφοροποίηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς:

Ελεύθεροι Πολιορκημένοι: ζωικοί οργανισμοί (πεταλούδα, το λευκό βουνάκι πρόβατα, το ταπεινό σκουληκάκι) αλλά και οι άνθρωποι- οι πολιορκημένοι Μεσολογγίτες επηρεάζονται από τον «πειρασμό» της φύσης που βρίσκεται στις καλύτερες στιγμές της, της χαράς, της ζωής, της δημιουργίας, της αναγέννησης, του έρωτα. Ανάλογο ζωικό αναβρασμό βρίσκουμε και στο κείμενο του Μυριβήλη.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά διαφοροποιείται από την οργιαστική χαρά των ζωικών οργανισμών ως προς την υψηλή συναίσθηση του χρέους, που δεν αφήνει τους πολιορκημένους να χαλαρώσουν και να απολαύσουν το φυσικό πανηγύρι. Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι διχάζονται ανάμεσα στη λαχτάρα για ζωή και την ηρωική αντίσταση στον κατακτητή, αλλά τελικά υπερτερεί η απόφαση για την ψυχωμένη έξοδο παρόλο που αισθάνονται πως «όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει».

Τι διαταράσσει την ανάπαυλα των ζώων- το λάθος τους: τα ζώα έχουν παραδοθεί στη χαρά της ζωής, στην απόλαυση του φαγητού και του έρωτα. Δε γνωρίζουν από αεροπλάνα, από πόλεμο. Ένα αναγνωριστικό αεροπλάνο πετάει πάνω από την περιοχή, τα ζώα δε θορυβούνται ακόμα και όταν βόμβες ταράσσουν την ηρεμία του τοπίου, τη χαρά των ζώων.

Η σκηνή της ζωοκτονίας: με ωμό ρεαλισμό ο συγγραφέας αποδίδει τη σκηνή της ζωοκτονίας. Παραστατικότητα στις εικόνες, αντικειμενικότητα. Με ψυχραιμία και ψυχρότητα αποδίδει τη σφαγή των ζώων μέσα από έντονες οπτικές και κινητικές εικόνες.   Η αδρή περιγραφή της ζωοκτονίας αποσκοπεί στο να σοκάρει τον αναγνώστη, πετυχαίνοντας μέσα απόο τη φρίκη και τον αποτροπιασμό του να τον ευαισθητοποιήσει και να τον προβληματίσει για την αγριότητα και τον παραλογισμό του πολέμου. (παραστατικότητα προσδίδουν στη σκηνή τα εκφραστικά μέσα, όπως: Εκφραστικά μέσα: μεταφορές , παρομοιώσεις, ασύνδετο σχήμα, αντίθεση, ρεαλιστικές εικόνες. Σημαντικό και το εκφραστικό σύνθετο: χαμόσερνε

Μέσα από τη σκηνή της ζωοκτονίας που ο συγγραφέας αποδίδει με ρεαλιστικό τρόπο αποκαλυπτονται και τα συναισθήματα του συγγραφέα όπως συμπόνια για τα αθώα και ανυποψίαστα ζώα, απέχθεια για τον πόλεμο και τον παραλογισμό του, σεβασμό προς τα ζώα τα οποία αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι («ψοφούσαν κι αναστέναζαν σαν άνθρωποι», «… κι αγκομαχούσε πολλήν ώρα ώσπου να παραδώσει»).

Ο ημιονηγός: νιώθει κάπως ασφαλής όταν φθάνει στα χαρακώματα των Φραντσέζων ψωμάδων. Εκεί οι φαντάροι κάνουν ιδιαίτερα αισθητή τη γελοιοποίηση του ρόλου του, να οδηγεί και να φροντίζει τον γάιδαρό του. Μέσα στον πανικό ο ημιονηγός δεν είχε αντιληφθεί την απώλεια του ζώου του, συνέχισε λοιπόν να τραβάει το ματωμένο χαλινάρι, που έσερνε την κομμένη γαϊδουροκεφαλή και αποτύπωνε τη φρίκη και το παράλογο του πολέμου.

«Μέσα στα κλειδωμένα… ματωμένες»: (ρεαλιστική και γεμάτη λυρισμό εικόνα) συμβολική φράση. Τα δόντια του ζώου είναι κλειδωμένα, γιατί τα έχει σφραγίσει για πάντα ο θάνατος. Κρατούν ακόμη μία τούφα από κίτρινες μαργαρίτες – απομεινάρια της απόλαυσης και της πανδαισίας των αισθήσεων – σημάδι πως ο θάνατος τα βρήκε ανυποψίαστα την ώρα που γεύονταν τη χαρά της ζωής. Οι ματωμένες μαργαρίτες συμβολίζουν τη ζωή που κόπηκε απότομα, που όμως διεκδικεί  τη θέση της μέσα στη φρίκη και θα συνεχιστεί μετά από αυτήν.

Γλώσσα: απλή, δημοτική, με λαϊκούς τύπους (ζα, τα συμφέρα μας, αμπριά….)

Παρ/λα κείμενα:

Άσκηση: Να συγκρίνετε την περιγραφή των ζώων – θυμάτων στον πόλεμο στο αφήγημα του Μυριβήλη με τον ιδεολογικά αφυπνισμένο μονόλογο του ζώου- μηχανής στο ποίημα του Βάρναλη που ακολουθεί:

Κώστας Βάρναλης «Η μπαλάντα του κυρ Μέντιου», Ποιητικά, Κέρδος 1956, σ. 201-205

Απολαυστικός ο Ξυλούρης, όταν ερμηνεύει το ποίημα σε σύνθεση Λουκά Θάνου:  https://www.youtube.com/watch?v=iAS4yKki5R0