Νόρα Πουρνάρα: Φιλόλογος

(«Η μεταστροφή του ήθους-χαρακτήρα του Τηλέμαχου, όπως αποκαλύπτεται, όταν αυτός απευθύνεται στη μητέρα του»)

Ενώ στους προηγούμενους στίχους η δράση εξελίσσεται σε δύο παράλληλες σκηνές (το δείπνο της φιλοξενίας και το δείπνο των μνηστήρων), σε αυτήν την ενότητα, εφόσον η Αθηνά έχει αναχωρήσει, η δράση γίνεται ενιαία: ο Τηλέμαχος περνά στη σκηνή των μνηστήρων μεταμορφωμένος ψυχολογικά, με θάρρος και τόλμη, αποφασισμένος να αυτενεργήσει.

Βρισκόμαστε λοιπόν στο μέγαρο του παλατιού, όπου οι μνηστήρες ακούν το τραγούδι του Φήμιου. Έρχεται ο Τηλέμαχος και σε λίγο θα παρουσιαστεί και η Πηνελόπη με αφορμή το θέμα του τραγουδιού που αφορούσε τον πικρό νόστο των Αχαιών. H ποιητική λειτουργία του τραγουδιού του Φήμιου έχει ως εξής:

«   Το τραγούδι του Φήμιου είναι πολύ σημαντικό στοιχείο για την εξέλιξη της υπόθεσης, συμβάλλει δηλαδή στην «οικονομία» του έργου.

«   Το θέμα του εξυπηρετεί στην παρουσίαση από τον ποιητή της Πηνελόπης ανάμεσα στους μνηστήρες. Η εμφάνισή της γίνεται με απόλυτη φυσικότητα: ακούει το τραγούδι, αναστατώνεται και συγκινείται και εγκαταλείπει τα διαμερίσματά της. Έτσι, συνοδευόμενη από τις θεραπαινίδες της (συνοδεύουν τη βασίλισσα πάντοτε, όταν κατεβαίνει στην αίθουσα υποδοχής ή βγαίνει έξω από το ανάκτορο) εμφανίζεται…

«   Επιπλέον, επιβραδύνει (= καθυστερεί) τη σύγκρουση του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες. Ενώ δηλαδή ο Τηλέμαχος ήταν έτοιμος να αντιμετωπίσει τους μνηστήρες (στ. 361), παρεμβάλλεται η εμφάνιση της Πηνελόπης και έτσι καθυστερείται η αντιπαράθεση του Τηλέμαχου με τους μνηστήρες.

«   Το τραγούδι συγκινεί, καταπραΰνει τα πάθη (καταπραΰνει την αυθάδειά τους και την προκλητικότητά των μνηστήρων) ευφραίνει τους ακροατές. Έτσι οι ξεδιάντροποι μνηστήρες ακούν άφωνοι το Φήμιο, η Πηνελόπη συγκινείται και συγκλονίζεται συνάμα, ο Τηλέμαχος σχολιάζει πόσο ωραίο είναι να ακούει κανείς το Φήμιο.

Αοιδοί < άδω (= τραγουδώ). Οι αοιδοί έγραφαν τα λόγια, τη μουσική των τραγουδιών τους και οι ίδιοι τα τραγουδούσαν με τη συνοδεία ενός έγχορδου μουσικού οργάνου (λύρας ή κιθάρας). Θέματα των τραγουδιών τους ήταν κατορθώματα Θεών και ανθρώπων. Επειδή βέβαια δεν υπήρχε τότε η γραφή, αναγκάζονταν να απομνημονεύουν τους στίχους.

Τέχνη της απομνημόνευσης: είχαν στο μυαλό τους ένα αρχικό σχέδιο. Κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης του έργου τους συμπλήρωναν λεπτομέρειες αυτοσχεδιάζοντας. Επιπλέον, χρησιμοποιούσαν στερεότυπες εκφράσεις ή και στίχους ολόκληρους τα οποία τα επαναλάμβαναν αυτούσια σε πολλά σημεία του έπους τους όταν αναφέρονταν σε ίδια θέματα (γάμο, φιλοξενία….).

Σημαντική ήταν η θέση των αοιδών στην προομηρική κοινωνία. Θεωρούσαν δηλαδή πως ήταν θεόπνευστα πρόσωπα. Την τέχνη τους δε, την κληρονομούσαν από τον πατέρα τους και την κληροδοτούσαν στο γιο τους.

Γύριζαν από τόπο σε τόπο και τραγουδούσαν θέματα δικής τους επιλογής ή που ζητούσαν οι ακροατές τους. Κυρίως όμως πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στα παλάτια των βασιλέων των μυκηναϊκών χρόνων, όπου καλούνταν να τραγουδήσουν σε συμπόσια ή όπου διέμεναν μόνιμα, πράγμα που τους έδινε αξία και υπόληψη.

Στην ομηρική εποχή οι αοιδοί αντικαθίστανται από τους ραψωδούς < ράπτω (= ράβω)+ ωδή (=τραγούδι). Ασκούσαν το ίδιο έργο με τους αοιδούς, αλλά υπήρχαν κάποιες διαφορές. Αυτοί δεν έμεναν σε παλάτια, όπως οι αοιδοί, αλλά γύριζαν από τόπο σε τόπο. Επιπλέον, δεν τραγουδούσαν με συνοδεία κάποιου μουσικού οργάνου. Αντίθετα, κρατούσαν ένα ραβδί και απάγγελλαν με ρυθμικό τρόπο τα έπη.

Ο Φήμιος είναι αοιδός, έτσι όπως τον παρουσιάζει ο ποιητής, διότι ο Όμηρος αναπαριστά μία εποχή πολύ παλαιότερη από τη δική του.

F 366-367: ο ποιητής παρουσιάζει την Πηνελόπη με θεαματική μεγαλοπρέπεια: την ονοματίζει, μας δίνει το όνομα του πατέρα της (Ικάριος), τη χαρακτηρίζει -σκεφτική και φρόνιμη- με τα χαρακτηριστικά που αποτελούν τα βασικά γνωρίσματα για μία γυναίκα. Τέλος, την παρουσιάζει να συνοδεύεται από τις θεραπαινίδες (βλ. παραπάνω) και είναι καλυμμένη με την καθιερωμένη αραχνοΰφαντη καλύπτρα της κεφαλής, που πίσω έπεφτε απαλά επάνω στον αυχένα, τους ώμους, ενώ μπροστά κατέβαινε με χάρη γύρω από τις παρειές (=τα μάγουλα) αφήνοντας ελεύθερο το άλλο μέρος του προσώπου της. Μάλιστα, χαρακτηριστική είναι η αναφορά πως η Πηνελόπη κατεβαίνοντας την ψηλή σκάλα, πηγαίνει και στέκεται δίπλα στην κολόνα που κρατεί τη στερεή γη[1] (στ. 371), αναφορά που κάνει και πιο παραστατική την εικόνα της.

Ο ποιητής περιγράφει γενικά την Πηνελόπη, χωρίς να δίνει χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Σημειώνουμε εδώ πως το έπος δεν συνηθίζει να περιγράφει άμεσα και λεπτομερειακά τη λαμπρή εξωτερική εμφάνιση των ηρώων, μα την υποβάλλει έμμεσα. Προσπαθεί έτσι να κεντρίσει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του ακροατή έτσι ώστε αυτός να διαμορφώσει τη δική του ιδανική εικόνα για τον ήρωα και να μη δεχθεί παθητικά αυτήν που ο ποιητής θα επέβαλλε με μία λεπτομερή περιγραφή.

F 375-384: ο λόγος της Πηνελόπης

Ζητά με ευγένεια από το Φήμιο να σταματήσει το τραγούδι, να το αλλάξει, γιατί αυτό καίει την καρδιά της. Εμφανές είναι το γεγονός πως το τραγούδι του Φήμιου την έχει βαθύτατα συγκινήσει, την έχει αναστατώσει, γιατί θίγει ένα θλιβερό γι’ αυτήν γεγονός.

Μιλώντας, ωστόσο, στο Φήμιο, απευθύνεται εμμέσως και στους μνηστήρες στους οποίους μιλά σε γ’ πρόσωπο (αδιάφορα), πράγμα το οποίο καταδηλώνει την επιθυμία της να τους κρατήσει σε απόσταση. Τους παροτρύνει λοιπόν να πίνουν σιωπηλοί το ποτό τους, ενώ ο Φήμιος θα τραγουδά γι’ αυτούς ένα τραγούδι με θέμα άλλα  ηρωικά κατορθώματα ανθρώπων ή θεών.

F στ. 382-385: γιατί ο ποιητής βάζει την Πηνελόπη να μνημονεύει πως η δόξα του Οδυσσέα έχει απλωθεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο;

Μέλημα του Ομήρου είναι να δώσει μέσα από τα λόγια των προσώπων του έργου διάφορες πλευρές του Οδυσσέα, να τον γνωρίσουμε, μέχρι την στιγμή που θα τον συναντήσουμε στη ραψωδία ε, για να σχηματίσουμε ολοκληρωμένη πλέον εικόνα μέσα από τα λόγια και τις πράξεις του.

F Η Πηνελόπη («σκεφτική και φρόνιμη, θεία γυναίκα» τη χαρακτηρίζει ο ποιητής) είναι μια γυναίκα με:

«  Σοβαρότητα, σεμνότητα (εμφανίζεται με τη συνοδεία των θεραπαινίδων, σκεπάζει τα μάγουλά της με τη μαντίλα της)

«  Αξιοπρέπεια, ευγένεια, διακριτικότητα – όπως αποδεικνύεται από τα λόγια της προς το Φήμιο.

«  Γεμάτη ευαισθησία. Είναι ευάλωτη σε ό,τι ακούει ή αντιλαμβάνεται και έχει σχέση με τον νεκρό, όπως πιστεύει τώρα σύζυγό της.

«  Υπακοή προς ό,τι ορίζει ο γιος της , ο άντρας του σπιτιού.

«  Αφοσιωμένη, πιστή στον άντρα της του οποίου τιμά τη μνήμη και τον οποίο επαινεί. (η Πηνελόπη είναι το διαχρονικό πρότυπο της πιστής συζύγου: «σαν πιστή Πηνελόπη….», συνηθίζουμε σήμερα να λέμε)

F Ο Τηλέμαχος και η διαφορετική στάση του, όπως αποκαλύπτεται από τα λόγια που απευθύνει στην Πηνελόπη υπερασπιζόμενος το Φήμιο:

Ο Τηλέμαχος απαντά στην Πηνελόπη ενώ θα περιμέναμε το Φήμιο. Αυτό βέβαια έχει την εξήγησή του: τον ποιητή τον ενδιαφέρει να προβάλλει το ήθος του Τηλέμαχου, την ψυχική του μεταμόρφωση.

Συνεπώς, ο Τηλέμαχος υποδεικνύει  στη μητέρα του να μην εμποδίζει στον αοιδό τις ελεύθερες επιλογές τραγουδιών. Τα επιχειρήματα που προβάλλει είναι τα εξής:

v  Δεν οφείλονται στους αοιδούς τα παθήματα των ανθρώπων. Φταίχτης είναι μόνον ο Δίας ο οποίος ρυθμίζει τα ανθρώπινα και δίνει στον άνθρωπο το μερίδιο από χαρές και πίκρες που του αναλογεί.

v  Τα πρόσφατα γεγονότα εντυπωσιάζουν ιδιαίτερα τους ανθρώπους, άρα η επιλογή του συγκεκριμένου τραγουδιού από τον αοιδό είναι απόλυτα κατανοητή.

Η συμβουλή του προς τη μητέρα του

ï  Να κάνει κουράγιο στο άκουσμα του τραγουδιού. Άλλωστε, και άλλοι ήρωες χάθηκαν και η σκέψη πως τη συμφορά μας τη μοιραζόμαστε με άλλους πολλούς μας δίνει δύναμη, ανακούφιση.

Υποδείξεις:

ï  Να αποσυρθεί στα διαμερίσματά της. Θέλει δηλαδή τη μητέρα του στο δικό της κόσμο, που είναι πιο ξέγνοιαστος.

ï  Να ασχοληθεί με δραστηριότητες που αφορούν μόνον γυναίκες (να υφαίνει, να γνέθει, να δίνει εντολές στο υπηρετικό προσωπικό)

Τα λόγια του Τηλέμαχου είναι ενδεικτικά για τη θέση της γυναίκας την εποχή εκείνη.

Προσβάλλουν τη μητέρα του;

Όχι, απλά ο Τηλέμαχος επιθυμεί να κάνει την Πηνελόπη να νιώσει πιο ήρεμη και πιο σίγουρη πλέον, διότι ο άντρας του σπιτιού (ο ίδιος δηλαδή) είναι αποφασισμένος πλέον να δώσει λύσεις.

F Χαρακτηρισμός του Τηλέμαχου

Ωριμότητα διακρίνουμε πλέον στα λόγια του Τηλέμαχου, αποφασιστικότητα και σιγουριά. Συνειδητοποιεί τις ευθύνες του, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες.

Ο Τηλέμαχος αντιπροσωπεύει το νέο που μεγαλώνει και αντρώνεται, που περνά από την εφηβεία στην ανδρική ηλικία.

Η σταθερότητα των λόγων του, η κατηγορηματικότητα με την οποία απευθύνει το λόγο στη μητέρα του και ενώπιον όλων των μνηστήρων αποδεικνύουν πως έχει βγει πλέον από το περιθώριο και την απομόνωση και πως έχει την τόλμη να δηλώσει την παρουσία του δυναμικά εκθέτοντας απόψεις, κάνοντας υποδείξεις, δίνοντας εντολές.

Πού οφείλεται αυτή η απότομη αλλαγή της συμπεριφοράς του Τηλέμαχου(βλ. προηγούμενη ενότητα: συζήτηση-διάλογος με Αθηνά-Μέντη)

F Πριν μας δώσει ο ποιητής τη σκηνή του Τηλέμαχου αντιμέτωπου με τους μνηστήρες, μας δίνει την επίδραση που έχουν τα λόγια του στην ψυχή της Πηνελόπης. Παρουσιάζει έτσι την Πηνελόπη να επιστρέφει στην απομόνωσή της , στο ανώγι:

F Πώς η Πηνελόπη αντιμετωπίζει την αλλαγή της συμπεριφοράς του γιου της;

Κατάπληξη αισθάνεται η Πηνελόπη ακούγοντας τον Τηλέμαχο. Το ύφος του, ο τρόπος που της υποδεικνύει συμπεριφορές, τις δίνει συμβουλές, πραγματικά τη συγκλονίζουν και την προβληματίζουν. Όμως ταυτόχρονα αντιλαμβάνεται πως ο γιος της είναι πλέον άντρας. Μάλιστα, η φράση «κρατώντας μέσα της τη συμβουλή του γιου της» υποδηλώνει και κάποιο αίσθημα περηφάνιας και ανακούφισης στην ψυχή της, μιας κι ένα στήριγμα υπάρχει τώρα στο σπίτι, ο γιος της που δείχνει δυναμικός και αποφασισμένος. Υπακούει στον Τηλέμαχο και με αξιοπρέπεια γυρίζει στα διαμερίσματά της. Ο πόνος, η θλίψη για τον Οδυσσέα της φέρνει δάκρυα ατελείωτα, κλάμα σπαρακτικό. Ο λυτρωτικός ύπνος που της δίνει η Αθηνά θα τη χαλαρώσει…

ï  «κρατώντας μέσα της τη συμβουλή του γιου της»= η φράση μας θυμίζει αντίστοιχη φράση που σκέφτηκε η Παρθένος Μαρία, όταν ο Ιησούς σε κείνη και τον Ιωσήφ γιατί  τον αναζητούσαν, αφού θα έπρεπε να γνωρίζουν πως εκείνος θα βρισκόταν στον οίκο του πατέρα του. Οι γονείς του δεν κατάλαβαν καταρχήν τι εννοούσε, όμως η Παναγία «διατηρούσε μέσα στην καρδιά της αυτά τα λόγια».

Γιατί ο ποιητής δεν εκφράζει άμεσα τις αντιδράσεις των μνηστήρων όσο η Πηνελόπη είναι μαζί τους;

Πιθανότατα οι μνηστήρες να κατέφευγαν σε απρεπείς εκδηλώσεις οι οποίες προφανώς θα έφερναν σε δύσκολη θέση τη συνετή Πηνελόπη. Η εμφάνισή της, ωστόσο, τους ξυπνά τον πόθο. Στη συνέχεια, όταν η Πηνελόπη θα αποσυρθεί στα διαμερίσματά της, οι μνηστήρες θα εκφραστούν «σηκώνοντας ταραχή» βροντοφωνάζοντας την επιθυμία τους να πλαγιάσουν μαζί της. Με αυτήν ακριβώς την αντίδρασή τους υποδηλώνεται η εκπληκτική ομορφιά της γυναίκας. Αφήνει δηλαδή ο ποιητής (όπως αναφέραμε και παραπάνω) τους ακροατές να φανταστούν τη μορφή της, το πορτρέτο της,  όπως επιθυμούν.

Ερωτήσεις

Α. Να περιγράψετε την ψυχική κατάσταση του Τηλέμαχου μετά την αναχώρηση της Αθηνάς και να τη συγκρίνετε με αυτήν στην οποία βρισκόταν πριν το διάλογο και κατά τη διάρκειά του.

Β. «Σε αυτό το σπίτι είμαι εγώ ο κυβερνήτης», ανακοινώνει ο Τηλέμαχος. Με τη φράση αυτή απευθύνεται μόνο στην Πηνελόπη ή όχι και γιατί;

Γ. Ποιον αντίκτυπο έχει το τραγούδι του αοιδού στην Πηνελόπη και ποιον στους μνηστήρες; Υπάρχει διαφορά και πώς αυτή εξηγείται;