Περίληψη

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του Ν. Αχαΐας και η συσχέτισή του με το φύλο και τα έτη προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών. Διενεργήθηκε ποσοτική έρευνα με χρήση ερωτηματολογίου σε 101 εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης που επελέγησαν με τη μέθοδο της «βολικής δειγματοληψίας». Σύμφωνα με τα αποτελέσματα οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στην έρευνα δεν «υποφέρουν» ιδιαίτερα από το σύνδρομο. Το φύλο και τα έτη προϋπηρεσίας δεν επηρεάζουν σημαντικά την εμφάνιση του φαινομένου. Παρ’ όλα αυτά, οι γυναίκες και οι νεότεροι στην υπηρεσία εκπαιδευτικοί εμφανίζονται ελαφρώς πιο εξουθενωμένοι από τους άντρες.

Λέξεις κλειδιά: Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, φύλο, εκπαιδευτικοί

Εισαγωγή

Η σχέση των ανθρώπων με την εργασία τους και οι δυσκολίες που προκύπτουν όταν αυτή η σχέση γίνεται προβληματική έχει αναγνωριστεί ως σημαντικό φαινόμενο τα τελευταία χρόνια, ενώ ο όρος «burnout» χρησιμοποιείται για να το περιγράψει από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 (Maslach, Shaufeli & Leiter, 2001). Σύμφωνα με τους Maslach et al. (2001) στο burnout ενυπάρχουν τρεις διαστάσεις: α) Η συναισθηματική εξάντληση, δηλαδή η συναισθηματική και γνωστική απομάκρυνση κάποιου από την εργασία του, πιθανώς για να μπορέσει να αντιμετωπίσει την υπερβολική πίεση της εργασίας του. β) Η αποπροσωποποίηση, δηλαδή η προσπάθεια ώστε κάποιος να δημιουργήσει μία απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και τους αποδέκτες των υπηρεσιών του. Με αυτό τον τρόπο οι απαιτήσεις τους γίνονται πιο διαχειρίσιμες, αφού πλέον  θεωρούνται «απρόσωπα αντικείμενα». γ) Η έλλειψη προσωπικής επίτευξης, δηλαδή η διάβρωση της αίσθησης που έχει κάποιος για την αποτελεσματικότητά του.

Οι συνέπειες αυτού του συνδρόμου μπορεί να είναι παθολογικές, π.χ. καρδιαγγειακές παθήσεις, έλκος στομάχου, σωματικές ενοχλήσεις, ψυχοσωματικά συμπτώματα και καταθλιπτική διάθεση (Burke, Greenglass, & Schwarzer, 1996· Guglielmi & Tatrow, 1998).  Επιπλέον, επηρεάζεται η καθημερινή παρουσία και απόδοση του ατόμου στο χώρο εργασίας, μιας και τα άτομα που βιώνουν εξουθένωση εμφανίζουν μειωμένη παραγωγικότητα, συχνές απουσίες, σταδιακή απόσυρση και τελικά παραίτηση από το συγκεκριμένο επάγγελμα (Maslach et al, 2001). Γενικότερα, το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης στο εργατικό δυναμικό επιφέρει υψηλό κόστος στα εθνικά συστήματα υγείας και τις επιχειρήσεις παγκοσμίως, αφού συνεπάγεται αυξημένες δαπάνες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, χαμηλή παραγωγικότητα και ποιότητα έργου, πρόωρες συνταξιοδοτήσεις (Ganster & Rosen, 2013).

Οι εκπαιδευτικοί συγκαταλέγονται μεταξύ των επαγγελματικών ομάδων με τις περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν επαγγελματική εξουθένωση (Innstrand, Melbye-Langballe, Falkum & Gjerlow-Aasland, 2011∙ Lambert, McCarthy, O’ Donnell & Wang 2009). Οι λόγοι για το παρατεταμένο εργασιακό άγχος, που συχνά οδηγεί σε επαγγελματική εξάντληση, μπορεί να είναι είτε εξωγενείς, δυσάρεστες συνθήκες στο επαγγελματικό περιβάλλον, υπερβολικός φόρτος εργασίας, έλλειψη συνεργασίας κλπ., είτε ενδογενείς, ατομικά στοιχεία χαρακτήρα, απογοήτευση και ματαίωση λόγω μη ρεαλιστικών προσδοκιών (Antoniou, Polychroni & Vlachakis, 2006).

Μεθοδολογία

Διενεργήθηκε ποσοτική έρευνα, με χρήση ερωτηματολογίου αυτοαναφοράς και ακολούθησε στατιστική επεξεργασία των δεδομένων με τη χρήση του λογισμικού πακέτου IBM SPSS Statistics. Χρησιμοποιήθηκε ένα ερωτηματολόγιο αποτελούμενο από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος υπήρχαν ερωτήσεις δημογραφικού και υπηρεσιακού περιεχομένου, ενώ στο δεύτερο μέρος χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο των Maslach & Jackson (1986) που αποτελείται από 21 ερωτήσεις, σχεδιασμένες να μελετήσουν τις 3 διαστάσεις του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι απαντήσεις βασίζονται στην κλίμακα Likert 5 βαθμών εκτεινόμενη από το ποτέ έως το πάντοτε, με ενδιάμεσες απαντήσεις τα σπάνια, μερικές φορές, συχνά.

Το δείγμα αποτελείται από εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του Ν. Αχαΐας. Προσκλήθηκαν, μέσω e-mail που εστάλη στα σχολεία τους, να συμπληρώσουν ηλεκτρονικά το ερωτηματολόγιο που είχε δημιουργηθεί στην πλατφόρμα του Google forms. Συνεπώς, πρόκειται για «βολική δειγματοληψία» (Creswell, 2011). Τελικώς, συμμετείχαν στην έρευνα 101 εκπαιδευτικοί, εκ των οποίων το 23,8% ήταν άντρες και το 76,2% γυναίκες.

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση ενδεχόμενης ύπαρξης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του νομού Αχαΐας. Πιο συγκεκριμένα, έγινε προσπάθεια να εντοπιστεί ενδεχόμενη ύπαρξη συσχέτισης του φύλου των εκπαιδευτικών και της εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης. Επίσης, διερευνήθηκε η συσχέτιση του αριθμού των ετών υπηρεσίας των εκπαιδευτικών με την εμφάνιση του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης.

Αποτελέσματα

Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας παρέχουν, κατ’ αρχήν, ενδείξεις ότι οι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, γενικά, δεν υποφέρουν από το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Συνολικά, οι γυναίκες εμφανίζονται να υποφέρουν λίγο περισσότερο από τους άντρες, μια διαφορά η οποία, όμως, δεν είναι σημαντική στατιστικά.

Πίνακας 1: Μέσοι όροι επαγγελματικής εξουθένωσης συνολικά και ανά φύλο

Όσον αφορά την εμφάνιση του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης και πως επηρεάζεται από την ανεξάρτητη μεταβλητή των ετών προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών δε διαπιστώνονται σημαντικές διαφορές. Φαίνεται να υποφέρουν λιγότερο από το σύνδρομο όσοι έχουν 21-25 χρόνια υπηρεσίας και περισσότερα από 30, ενώ κάπως περισσότερο επηρεάζονται όσοι έχουν έως 5 έτη υπηρεσίας.

Πίνακας 2: Μέσοι όροι επαγγελματικής εξουθένωσης ανά έτη υπηρεσίας

Συμπεράσματα – Συζήτηση

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση της εμφάνισης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του Ν. Αχαΐας και η συσχέτισή του με το φύλο και τα έτη προϋπηρεσίας. Διαπιστώθηκε πως οι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν υποφέρουν ιδιαίτερα από το σύνδρομο. Οι γυναίκες εμφανίζονται να υποφέρουν κάπως περισσότερο από τους άντρες, με μικρή όμως διαφορά, σε αντίθεση με τα ευρήματα των ερευνών των Duatepe & Akkus- Cikla (2004) και Aftab & Khatoon (2012) που έδειχναν τους άντρες να υποφέρουν περισσότερο. Εξετάζοντας κάθε μία από τις τρεις διαστάσεις του συνδρόμου χωριστά εντοπίσαμε μεγαλύτερη συναισθηματική εξάντληση των γυναικών έναντι των αντρών όπως ακριβώς και οι Antoniou, et al (2006), Παπαγιάννη, Ρέππα (2008), Vercambre, Brosselin, Gilbert, Nerriére & Kovess-Masféty (2009) και Innstrand, et al. (2011) στις δικές τους έρευνες. Επίσης, οι άντρες εμφάνισαν και υψηλότερη προσωπική επίτευξη σε σχέση με τις γυναίκες, με μικρή όμως διαφορά. Αυτό το εύρημα είχαν εντοπίσει και οι Vercambre, et al. (2009), ενώ αντίθετα οι Aftab και Khatoon (2012) είχαν βρει τις γυναίκες να έχουν υψηλότερη προσωπική επίτευξη. Τέλος, στη διάσταση της αποπροσωποποίησης δεν εντοπίστηκε κάποια στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση.

Όσον αφορά την επίδραση των ετών προϋπηρεσίας των εκπαιδευτικών στην εμφάνιση του burnout εμφανίζονται μικρές διαφοροποιήσεις. Όσοι έχουν τη μικρότερη εμπειρία, δηλαδή έως 5 χρόνια φαίνεται πως επηρεάζονται περισσότερο, ενώ λιγότερο όσοι έχουν 21-25 χρόνια. Πιο εξαντλημένοι συναισθηματικά εμφανίστηκαν αυτοί με 26-30 έτη προϋπηρεσίας και όσοι είχαν έως 10 έτη, ενώ λιγότερο εξαντλημένοι αυτοί με 21-25 χρόνια. Οι πιο αποπροσωποποιημένοι ήταν και πάλι αυτοί με υπηρεσία ως 5 έτη και οι λιγότερο αυτοί με περισσότερο από 30. Τέλος, οι λιγότερο έμπειροι με μέχρι 10 έτη είχαν τη χαμηλότερη προσωπική επίτευξη, ενώ όσοι είχαν πάνω από 20 έτη εμφάνισαν την υψηλότερη επίτευξη.

Εξετάζοντας και τα υπόλοιπα δημογραφικά δεδομένα των ερωτηθέντων και τις διαφοροποιήσεις των απαντήσεων σύμφωνα με αυτά, δε διαπιστώνει κανείς κάποια αξιοσημείωτη διαφορά, εκτός ίσως από το γεγονός ότι οι διευθυντές των σχολείων εμφανίζονται να υποφέρουν λιγότερο από το burnout, σε σχέση με τους υπόλοιπους εκπαιδευτικούς. Επιπλέον, λόγω της οικονομικής κρίσης που έχει επικρατήσει στη χώρα μας την τελευταία δεκαετία, εντυπωσιάζει το γεγονός ότι το 58,4% των εκπαιδευτικών που συμμετείχαν στην έρευνα απάντησε πως “πάντα” ή “συχνά” ανησυχεί για το αν ο μισθός τους θα είναι επαρκής, ενώ μόνο το 19,8% απάντησε “σπάνια” ή “ποτέ”. Σε αυτή την ερώτηση οι γυναίκες φάνηκαν να ανησυχούν αρκετά περισσότερο από τους άντρες.

Σε γενικές γραμμές, και παρά τα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα που επικρατούν στην πατρίδα μας, οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης εμφανίζονται να διατηρούνται σε ικανοποιητικό επίπεδο ως προς την ενδεχόμενη προσβολή τους από το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης. Αυτό πιθανόν να σχετίζεται με την “σιγουριά” που αισθάνονται για τη θέση τους καθώς δεν έχει εφαρμοστεί ακόμα κάποια μορφή αξιολόγησης, η οποία θα απειλούσε τη μονιμότητα της εργασίας τους.

Δε θα πρέπει να αγνοήσουμε και τους περιορισμούς που τίθενται στη συγκεκριμένη έρευνα. Πρώτα απ’ όλα, το δείγμα των 101 εκπαιδευτικών είναι αρκετά περιορισμένο ώστε να εξαχθούν γενικεύσιμα συμπεράσματα. Επιπλέον, αυτό το δείγμα αφορά μόνο τον Ν. Αχαΐας, οπότε ενδεχομένως δεν είναι αντιπροσωπευτικό των εκπαιδευτικών όλης της επικράτειας. Συνεπώς, μια ενδιαφέρουσα μελλοντική έρευνα θα μπορούσε να αφορά τη διαφοροποίηση του συνδρόμου στους εκπαιδευτικούς ανάλογα με το είδος της περιοχής στην οποία βρίσκονται τα σχολεία στα οποία εργάζονται ώστε να εντοπιστεί  ποιοι “πιέζονται” περισσότερο.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον θα παρουσίαζε μια μελλοντική έρευνα που να αφορά την ενδεχόμενη διαφοροποίηση εμφάνισης του burnout ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς που κατέχουν κάποια θέση ευθύνης (π.χ. διευθυντές και υποδιευθυντές σχολικών μονάδων, συντονιστές εκπαίδευσης, διευθυντές εκπαίδευσης) τους υπόλοιπους εκπαιδευτικούς. Γενικώς, πρόκειται για ένα θέμα που αξίζει να διερευνηθεί σε βάθος με περισσότερες, μεγαλύτερες και πιο εξειδικευμένες έρευνες, ώστε μελλοντικά να εξαχθούν συμπεράσματα ικανά να οδηγήσουν στην πρόληψη του φαινομένου.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Aftab, M., & Khatoon, T. (2012). Demographic differences and occupational stress of

secondary school teachers. European Scientific Journal, 8(5), 159-175.

Antoniou, A. S., Ploumpi, A., & Ntalla, M. (2013). Occupational stress and professional

burnout in teachers of primary and secondary education: The role of coping

strategies. Psychology, 4(03), 349.

Antoniou, A. S., Polychroni, F., & Vlachakis, A. N. (2006). Gender and age differences

in occupational stress and professional burnout between primary and high‐school

teachers in Greece. Journal of managerial psychology.

Burke, R. J., Greenglass, E. R., & Schwarzer, R. (1996). Predicting teacher burnout

over time: Effects of work stress, social support, and self-doubts on burnout and its

consequences. Anxiety, stress, and coping, 9(3), 261-275.

Creswell, J.W. (2011). Η Έρευνα στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην.

Duatepe, A., & Akkuş-Çıkla, O. (2004). The attitudes towards teaching professions of

in-service and pre-service primary school teachers. Pedagogika, 70, 61-65.

Ganster, D. C., & Rosen, C. C. (2013). Work stress and employee health: A

multidisciplinary review. Journal of management, 39(5), 1085-1122.

Guglielmi, R. S., & Tatrow, K. (1998). Occupational stress, burnout, and health in

teachers: A methodological and theoretical analysis. Review of educational

     research, 68(1), 61-99.

Innstrand, S. T., Langballe, E. M., Falkum, E., & Aasland, O. G. (2011). Exploring

within-and between-gender differences in burnout: 8 different occupational

groups. International archives of occupational and environmental health, 84(7),

813-824.

Kalyva, E. (2013). Stress in Greek primary schoolteachers working under conditions of

financial crisis. Europe’s journal of psychology, 9(1), 104-112.

Lambert, R. G., McCarthy, C., O’Donnell, M., & Wang, C. (2009). Measuring

elementary teacher stress and coping in the classroom: Validity evidence for the

classroom appraisal of resources and demands. Psychology in the Schools, 46(10),

973-988.

Maslach, C., Jackson, S. E., Leiter, M. P., Schaufeli, W. B., & Schwab, R. L.

(1986). Maslach burnout inventory (Vol. 21, pp. 3463-3464). Palo Alto, CA:

Consulting psychologists press.

Maslach, C., Schaufeli, W. B., & Leiter, M. P. (2001). Job burnout. Annual review of

     psychology, 52(1), 397-422.

Platsidou, M., & Agaliotis, I. (2008). Burnout, job satisfaction and instructional

assignment‐related sources of stress in Greek special education

teachers. International journal of disability, development and education, 55(1), 61-

76.

Vercambre, M. N., Brosselin, P., Gilbert, F., Nerriére, E., & Kovess-Masféty, V.

(2009). Individual and contextual covariates of burnout: a cross-sectional

nationwide study of French teachers. BMC Public Health, 9(1), 333.

Παπαγιάννη, Α., Ρέππα, Γ. (2008). Επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών

που διδάσκουν σε τάξεις όπου φοιτούν μαθητές με προβλήματα συμπεριφοράς ή

μαθησιακές δυσκολίες. Στο Ε. Φτιάκα, Σ. Συμεωνίδου, Μ. Σωκράτους (Επιμ.), 10^ο

       Παγκύπριο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου. Ποιότητα στην Εκπαίδευση:

     Έρευνα και  Διδασκαλία. 6-7 Ιουνίου 2008 (σσ. 57-82). Λευκωσία: Πανεπιστήμιο

     Κύπρου.