Ο Αποτελεσματικός Εκπαιδευτικός

                                                                                                                                                                                             Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος

Οι απόψεις για τους αποτελεσματικούς αλλά και για τους λιγότερο αποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς διαμορφώνονται από εμπειρίες πολλών χρόνων, οι οποίες ξεκινούν από τα μαθητικά μας χρόνια και συνεχίζονται ακόμη και στη διάρκεια της φοίτησης στο Πανεπιστήμιο. Όλοι μας δηλαδή ως μαθητές έχουμε ζήσει εμπειρίες με ποικίλους εκπαιδευτικούς (αποτελεσματικούς ή αναποτελεσματικούς), ενώ συνήθως οι έντονες και ανεξίτηλες εμπειρίες να προκαλούνται από δυσάρεστα γεγονότα που δημιουργούν οι αναποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί.

Οι απόψεις που σχηματίζουν οι εκπαιδευτικοί για τα χαρακτηριστικά της διδασκαλίας αρχίζουν να διαμορφώνονται από τη στιγμή της φοίτησής τους στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Οι απόψεις αυτές που επηρεάζουν τις συμπεριφορές διατηρούνται και επιμένουν ακόμη και στις αντιφάσεις που προκαλούνται τόσο από τις δυσμενείς εμπειρίες όσο και από το πέρασμα του χρόνου, καθώς έχουν βιώσει πολλές ώρες διδασκαλίας από τα μαθητικά τους ακόμη χρόνια.

Επίσης, οι μελλοντικοί εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, σύμφωνα με την έρευνα του Weinstein (1989), όταν έχουν οι ίδιοι εκπαιδευτική προϋπηρεσία, δε μεταβάλλουν την άποψή τους για τα χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού εκπαιδευτικού, μάλλον γιατί οι απόψεις τους δύσκολα επηρεάζονται από τα θεωρητικά μαθήματα που παρακολουθούν. Παράλληλα, το συναισθηματικό κλίμα της τάξης αποτελεί μάλλον το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της αποτελεσματικής διδασκαλίας, στο οποίο εστιάζουν οι εκπαιδευτικοί, παρά τα ζητήματα γνωστικής φύσης, μια και η βελτίωση της αυτοαντίληψης αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο της διδασκαλίας τους.

Μάλιστα, θα άξιζε να επισημανθεί ότι όχι μόνο οι έμπειροι εκπαιδευτικοί αλλά και οι φοιτητές δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στους συναισθηματικούς στόχους, ακόμη και σε επίπεδο Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Ο ενθουσιασμός, λοιπόν, του εκπαιδευτικού, η επικοινωνία που εδραιώνει με τους φοιτητές του, η εγγύτητα, χαρακτηρίζονται ως στοιχεία της επιτυχημένης διδασκαλίας.

Στην έρευνα των Walls and al. (2002) τρεις ομάδες εκπαιδευτικών (μελλοντικοί, αρχάριοι και έμπειροι εκπαιδευτικοί) ανέδειξαν πέντε άξονες, στους οποίους εντοπίζονται οι ειδοποιοί διαφορές που χαρακτηρίζουν τους αποτελεσματικούς και τους αναποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς:

1. Συναισθηματικό περιβάλλον
2. Δεξιότητες του εκπαιδευτικού
3. Κίνητρο του εκπαιδευτικού
4. Συμμετοχή του μαθητή
5. Κανονισμοί και βαθμοί

Αναλυτικά, ο συναισθηματικός τομέας αναδείχτηκε στις αναφορές και των τριών ομάδων ως ο επικρατέστερος. Το ενδιαφέρον του εκπαιδευτικού και η φροντίδα του για τους μαθητές, η εγκαρδιότητα, η φιλικότητα αναφέρθηκαν στις περιγραφές των εκπαιδευτικών. Αντίθετα, για τον αναποτελεσματικό εκπαιδευτικό ανέφεραν ότι δημιουργεί τεταμένη κατάσταση στην τάξη, είναι απόμακρος, ψυχρός, δεν ενδιαφέρεται για τους μαθητές  και τους συμπεριφέρεται προσβλητικά.

Στον τομέα των δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών οι συμμετέχοντες στην έρευνα απάντησαν ότι οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τον τρόπο να δημιουργούν ένα αποτελεσματικό μαθησιακό περιβάλλον, είναι προετοιμασμένοι πάντοτε στο μάθημα, οργανωμένοι και σαφείς.  Αντίθετα, οι αναποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί κατηγορούνται για ανάρμοστη και αντιπαιδαγωγική συμπεριφορά και για βαρετό μάθημα.

Όσον αφορά στον τομέα των κινήτρων των εκπαιδευτικών από την έρευνα καταγράφηκε ότι οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί ενδιαφέρονταν για τη μάθηση των μαθητών τους και για τη διδασκαλία, ενώ ως προς τη συμπεριφορά τους περιγράφονται ως ενθουσιώδεις. Από την άλλη, για τους αναποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς αναφέρεται ότι μισούσαν τη διδασκαλία και μερικοί κατηγορούνταν ότι είχαν εξουθενωθεί ή ότι δίδασκαν με τη βία.

 Σχετικά με τη συμμετοχή των μαθητών για τους αποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς καταγράφηκαν οι περιγραφές ότι με τις δραστηριότητές τους  κινητοποιούσαν τους μαθητές και τους ενέπλεκαν στη μαθησιακή δραστηριότητα και στη συζήτηση με ερωτήσεις αλληλεπίδρασης. Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά του αναποτελεσματικού εκπαιδευτικού καταγράφηκε ότι συχνά δε δέχονται ερωτήσεις από τους μαθητές.

Στον τομέα των κανονισμών και των βαθμών οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν δήλωσαν ότι οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί παρακινούσαν τους μαθητές και αντιμετώπιζαν ελάχιστες δυσκολίες στον έλεγχο της τάξης. Ακόμη, καθώς ανέπτυσσαν δραστηριότητες, για να βοηθήσουν τους μαθητές τους να επιτύχουν, έθεταν δίκαιους κανόνες και βαθμολογούσαν με πνεύμα δικαιοσύνης. Αντίθετα, οι αναποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί κατηγορούνταν πως ήταν άδικοι στις εξετάσεις και στη βαθμολογία τους, δίνουν έμφαση στα διαγωνίσματα και αναθέτουν πολλές εργασίες για το σπίτι. Επίσης, όσον αφορά στον έλεγχο της τάξης ως χαρακτηριστικά στοιχεία, τα οποία συνθέτουν τη συμπεριφορά των αναποτελεσματικών εκπαιδευτικών, αναφέρθηκαν η αυταρχικότητα ή η αδυναμία τους να ελέγξουν την τάξη και να παγιώσουν την παιδαγωγική κυριαρχία.

Σχετικά με τις διαφορές που εμφανίζουν οι καταρτισμένοι εκπαιδευτικοί σε σχέση με τους αρχάριους διαπιστώνεται ότι οι καταρτισμένοι στηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό στη θεωρητική γνώση και γνωρίζουν μεθόδους για τη διδασκαλία των γνωστικών αντικειμένων. Σχεδιάζουν δηλαδή και υλοποιούν πιο αποτελεσματικά το μάθημά τους, είναι πιο ευέλικτοι και αντιμετωπίζουν με αποτελεσματικότητα τις δυσχέρειες που ανακύπτουν και τέλος βοηθούν την κοινωνική ανάπτυξη και την ακαδημαϊκή εξέλιξη των μαθητών.

Σύμφωνα, λοιπόν, με τα αποτελέσματα των ερευνών, όταν σχεδιάζονται προγράμματα κατάρτισης εκπαιδευτικών, δεν αρκεί αυτά να εστιάζουν μονοδιάστατα στην περιγραφή και στην απαρίθμηση των στοιχείων της συμπεριφοράς που συνθέτουν την εικόνα του αποτελεσματικού εκπαιδευτικού, γιατί η εξωτερική  περιγραφή των χαρακτηριστικών δεν εξασφαλίζει τις δυνατότητες βελτίωσης. Απεναντίας, καλό θα ήταν εξασφαλιστεί η δυνατότητα και η ευκαιρία στους εκπαιδευτικούς, εκτός από τη θεωρητική γνώση, να εφαρμόσουν τη γνώση σε συνθήκες καθημερινής διδακτικής πρακτικής. Όταν, επομένως, προσφέρονται στους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι καταρτίζονται, πολλές ευκαιρίες να διδάξουν στο ρεαλιστικό και πολυδιάστατο περιβάλλον της τάξης, εξασφαλίζουμε, παράλληλα, και τη δυνατότητα να μεταβάλλουν τη δηλωτική γνώση (τι να κάνω) σε διαδικαστική δραστηριότητα (πώς να το κάνω).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ

Οι ικανότητες του αποτελεσματικού εκπαιδευτικού

Η επιτυχία των μαθητών στο σχολείο επηρεάζεται καθοριστικά από την αλληλεπίδραση πολλών παραμέτρων, όπως είναι το μέγεθος της τάξης και του σχολείου, αλλά και οι ικανότητες των εκπαιδευτικών (να επιλύουν προβλήματα, να συνεργάζονται με τους συναδέλφους), το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών αλλά και τα υλικά και τον εξοπλισμό που διαθέτει η σχολική μονάδα (Darling-Haimmond, 1997b). Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, οι μαθητές που είχαν για πολλά χρόνια αναποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς σημείωναν σημαντικά χαμηλότερη σχολική επιτυχία συγκριτικά με άλλους μαθητές, οι οποίοι είχαν αποτελεσματικούς εκπαιδευτικούς. Επειδή,  λοιπόν, οι ικανότητες των εκπαιδευτικών επηρεάζουν το βαθμό της επιτυχίας των μαθητών, σε πολλά εκπαιδευτικά συστήματα θεσπίστηκαν νόμοι που απέβλεπαν στην πληρέστερη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, ώστε να αναβαθμιστούν οι ικανότητές τους και να καταξιωθούν επαγγελματικά.

Ποιες, όμως, είναι οι ικανότητες και οι πρακτικές του εκπαιδευτικού, που βοηθούν το μαθητή στη μάθηση; Οι παράμετροι που είναι ενδεικτικές για την επίδραση την οποία ασκούν οι ικανότητες του εκπαιδευτικού στη μάθηση του μαθητή περιλαμβάνουν τα εξής κριτήρια: την ακαδημαϊκή ικανότητα, τα χρόνια διδακτικής εμπειρίας, τη γνώση των μεθόδων διδασκαλίας καθώς και τη γνώση της συμπεριφοράς στην τάξη.

1. Ακαδημαϊκή ικανότητα και νοημοσύνη του εκπαιδευτικού

Τα αποτελέσματα παλαιότερων ερευνών διαπίστωσαν μικρή θετική συσχέτιση μεταξύ του δείκτη νοημοσύνης των εκπαιδευτικών και της ακαδημαϊκής τους ικανότητας. Ωστόσο, οι ανασκοπήσεις μελετών αποκάλυψαν μικρή ή χωρίς στατιστική σημαντικότητα συνάφεια μεταξύ της νοημοσύνης των εκπαιδευτικών και της επιτυχίας των μαθητών. Αντίθετα, η λεκτική νοημοσύνη του εκπαιδευτικού σχετίζεται με την επιτυχία των μαθητών του, επειδή αποτελεί εργαλείο που επιτρέπει στον εκπαιδευτικό να μεταβιβάσει στην τάξη με σαφή και πειστικό τρόπο τις ιδέες και τις αντιλήψεις του.

2.Γνώση του διδακτικού αντικειμένου

Εύλογα θα μπορούσε να θεωρήσει κάποιος πως η αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού συνδέεται με το βαθμό στον οποίο αυτός κατέχει το γνωστικό αντικείμενο. Όμως, παρά την αναμενόμενη θετική συσχέτιση των δύο μεταβλητών, τα αποτελέσματα των ερευνών δεν τεκμηριώνουν με επάρκεια τη συνάφεια της επίδρασης. Από τα αποτελέσματα των βαθμολογιών που σημείωσαν οι εκπαιδευτικοί στις Εθνικές Εξετάσεις του Εκπαιδευτικού (National Teacher Examinations) δε διαπιστώθηκε πως η γνώση των γνωστικών αντικειμένων σχετίζεται με την επίδοσή τους, όπως καταγράφηκε από τις αξιολογήσεις ή από τις επιδόσεις των μαθητών τους, αφού οι συσχετίσεις δεν αποδείχτηκαν ισχυρές.

Ακόμη, αντιφατικά ήταν και τα αποτελέσματα ανασκοπήσεων μελετών, οι οποίες αφορούσαν στο βαθμό στον οποίο η γνώση του διδακτικού αντικειμένου επηρεάζει την επιτυχία των μαθητών. Κριτήρια αξιολόγησης αποτέλεσαν οι επιδόσεις σε γραπτό αξιολόγησης της γνώσης του μαθήματος ή ο αριθμός των μαθημάτων που παρακολούθησε ο εκπαιδευτικός. Τα αντιφατικά αποτελέσματα ίσως προέκυψαν, επειδή η γνώση του μαθήματος από τον εκπαιδευτικό πιθανώς να ασκεί θετική επίδραση και να θεωρείται πρωταρχική προϋπόθεση. Όμως, είναι λιγότερο σημαντική στη συνέχεια. Μάλιστα, όσον αφορά στις Φυσικές Επιστήμες και στα Μαθηματικά η σχέση μεταξύ της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικού και της επιτυχίας του μαθητή ήταν αξιοσημείωτη στα υψηλότερα επίπεδα των μαθημάτων, μολονότι τα κριτήρια με τα οποία αξιολογείται ο βαθμός στον οποίο ο εκπαιδευτικός κατέχει το γνωστικό δε θεωρείται αξιόπιστος.

3.Η γνώση των στρατηγικών διδασκαλίας

Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα (Monk, 1994), η παιδαγωγική κατάρτιση του εκπαιδευτικού και η γνώση των στρατηγικών διδασκαλίας αποτελεί παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει σημαντικά την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού, η οποία αντανακλάται στη θετική αξιολόγηση αλλά και στην επιτυχία των μαθητών τους.

Μια ερμηνεία που θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε ίσως να σχετίζεται και με την αλληλεπίδραση των μεταβλητών «γνώση του αντικειμένου διδασκαλίας» αλλά και με τη «γνώση των στρατηγικών διδασκαλίας». Όταν δηλαδή ο εκπαιδευτικός γνωρίζει επαρκώς το γνωστικό αντικείμενο, το οποίο καλείται να διδάξει, και ταυτόχρονα η γνώση αυτή συνδυαστεί με την γνώση πώς θα το διδάξει με τις κατάλληλες διδακτικές πρακτικές σε μαθητές με διαφορετικές δυνατότητες, τότε σίγουρα υπάρχει η πιθανότητα τα αποτελέσματα να είναι πιο δημιουργικά. Μάλιστα, το είδος αλλά και η διάρκεια της επαγγελματικής εξειδίκευσης του εκπαιδευτικού επηρεάζει θετικά τόσο τη διδακτική αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού όσο και την επιτυχία των μαθητών, στους οποίους εξασφαλίζονται ευκαιρίες να συμμετέχουν στις διδακτικές δραστηριότητες.

4.Διδακτική εμπειρία

Οι έρευνες αποκαλύπτουν πως υπάρχει θετική συσχέτιση ανάμεσα στην εμπειρία του εκπαιδευτικού και στην αποτελεσματικότητα του έργου του, η οποία επηρεάζει τη μάθηση των μαθητών, χωρίς, όμως, η σχέση αυτή να είναι πάντοτε σημαντική.

Ακόμη, σύμφωνα με τα ευρήματα άλλων μελετών, οι έμπειροι εκπαιδευτικοί αποδεικνύονται πιο αποτελεσματικοί σε σύγκριση με τους λιγότερο έμπειρους, όμως η διαπίστωση αυτή περιορίζεται στο επίπεδο μόνο των σχολικών μονάδων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας, ενώ κάτι τέτοιο δεν επιβεβαιώνεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.

5. Συμπεριφορές και πρακτικές των εκπαιδευτικών

Οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί συνήθως χρησιμοποιούν ποικιλία διδακτικών στρατηγικών και μεθόδων αλληλεπίδρασης με τους μαθητές. Χωρίς να εμμένουν απαρέγκλιτα σε μια μονοδιάστατη στρατηγική, προσαρμόζουν ευέλικτα τη διδασκαλία τους, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλων των μαθητών, ενώ, ταυτόχρονα, ικανοποιούνται πολυδιάστατοι στόχοι, αναφύονται πολύπτυχα θέματα και δρομολογούνται πολλές μέθοδοι διδασκαλίας.

Οι ικανότητες των εκπαιδευτικών, οι οποίες αποδεικνύονται ιδιαίτερα αποτελεσματικές παράμετροι, γιατί παρωθούν τους μαθητές στη μάθηση, σχετίζονται με τη δυνατότητά τους να οργανώνουν τη διδακτέα ύλη, ώστε να γίνεται ελκυστική, να υποβάλλουν τις κατάλληλες ερωτήσεις και με τον κατάλληλο τρόπο καθώς και να χρησιμοποιούν τα σχόλια των μαθητών, ώστε να υποδαυλίζουν το ενδιαφέρον τους.

Μάλιστα, καμία τεχνική διδασκαλίας δεν αποδεικνύεται επιτυχημένη, όταν χρησιμοποιείται αδιάλειπτα. Αντίθετα, χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού εκπαιδευτικού αποτελούν η δυνατότητά του να χρησιμοποιεί εναλλακτικά ευρύ αριθμό διδακτικών παρεμβάσεων (άμεση, έμμεση διδασκαλία, διάλεξη, μικρο-ομαδική κ.λπ.), οι οποίες αντλούνται από την «ενεργητική διδασκαλία», ανταποκρίνονται στις ανάγκες και στα χαρακτηριστικά των μαθητών, χωρίς, βέβαια, να παραμελούνται οι στόχοι του αναλυτικού προγράμματος.  

Φυσικά, όπως είναι αναμενόμενο, η εκπαίδευση των μελλοντικών εκπαιδευτικών στα χρόνια των σπουδών τους αποδεικνύεται ότι επηρεάζει καθοριστικά την υιοθέτηση των παραπάνω τεχνικών διδασκαλίας. Οι εκπαιδευτικοί δηλαδή, οι οποίοι διδάχτηκαν τις τεχνικές, συνηθίζουν να τις χρησιμοποιούν πιο συχνά και να προσαρμόζουν τη διδασκαλία τους στον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουν οι μαθητές τους (Hansen, 1988).

Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι η ικανότητα των εκπαιδευτικών να χειρίζονται αποτελεσματικά το πολυδιάστατο καθημερινό έργο τους στο σχολείο είναι αναμενόμενο να σχετίζεται με την ικανότητα του λόγου, την προσαρμοστικότητα και τη δημιουργικότητα, τη γνώση του διδακτικού αντικειμένου, τις διδακτικές δεξιότητες, την εμπειρία από την τάξη, καθώς και την αλληλεπίδραση όλων των παραπάνω μεταβλητών.