Με τον κ. Τζανάκη Εμμανουήλ
Επίκουρος Καθηγητής στην Κοινωνιολογία της Ασθένειας και των Ιατρικών Θεσμών Πανεπιστημίου Κρήτης 
Ταυτότητα φύλου, έμφυλες ταυτότητες, δόγματα και επιστήμες
Ερώτηση : Υπάρχουν επιστημονικές θεωρήσεις που υποστηρίζουν ότι το φύλο καθορίζεται αποκλειστικά από Βιολογικούς παράγοντες, θεωρήσεις που υποστηρίζουν ότι το φύλο είναι Κοινωνικό κατασκεύασμα, θεωρήσεις που αντιλαμβάνονται το φύλο ως μια πολυσύνθετη, πολυπαραγοντική πραγματικότητα, Θρησκευτικές απόψεις. Ποια είναι η άποψη και προσέγγισή σας στο θέμα αυτό ;
- Απ: Στο εύλογο αυτό ερώτημα περιλαμβάνονται, ή υπονοούνται πολλαπλά υπο-ερωτήματα, διαφορετικού επιπέδου αφαίρεσης, τα οποία και δεν επιδέχονται μονοσήμαντες απαντήσεις. Το θεμελιώδες είναι η σχέση κοινωνίας και φύσης και πως αυτή γίνεται αντιληπτή, όχι μόνο ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης αλλά ως πεδίο από το οποίο προκύπτουν πολιτικοί και κοινωνικοί προβληματισμοί. Θα ήταν εύκολο, και γενικά αποδεκτό, να πούμε ότι πρόκειται για μια σχέση αμφίδρομη. Δεν θα αρκούσε όμως. Το θέμα είναι πως μορφοποιείται αυτή η σχέση, πότε και σε ποια ακριβώς σημεία έχει την πρωτοκαθεδρία το κοινωνικό και σε πια το βιολογικό, και ποια είναι τα εκάστοτε ιδεολογικά αλλά επιστημολογικά συγκείμενα αυτής της αλληλεπίδρασης.
- Όταν μιλάμε για «φύλο» μιλάμε για πολλά διαφορετικά πράγματα: για το σωματότυπο, για τη δυνατότητα ανθρώπινης αναπαραγωγής, για τη σεξουαλικότητα, για τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται το σώμα, αλλά και για την αξιακή συγκρότηση μιας κοινωνίας, για τον τρόπο με τον οποίο προσδιορίζει και στη συνέχεια διαχειρίζεται τις «αποκλίσεις». Οι επιστήμες σε αυτές τις διαμάχες για τους ορισμούς δεν είναι αμέτοχες, αλλά και δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να θεωρηθούν ως οι «κριτές» του τι συνιστά φυσιολογικό και τι όχι, καθώς έχουν την δυνατότητα (και θα την έχουν πολύ περισσότερο στο μέλλον) να καθορίζουν το ίδιο το βιολογικό υπόστρωμα της ταυτότητας φύλου. Σίγουρα δεν μπορούμε να πούμε ότι το φύλο είναι απλά η βιολογική συνιστώσα της ανθρώπινης αναπαραγωγής, καθώς, πλέον, γνωρίζουμε ότι μπορούμε ακόμα και να παρέμβουμε σε αυτήν, μέσω της σύγχρονης παρεμβατικής βιογενετικής, της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αλλά και εξαιτίας αθέλητων παρεμβάσεων στο περιβάλλον, εξαιτίας της οικονομικής ανάπτυξης, που έχουν συνέπεια στις σεξουαλικές συμπεριφορές αλλά και στις «ικανότητες» ανθρώπινης αναπαραγωγής. Δεν μπορούμε όμως έτσι απλά να ισχυριστούμε ότι το φύλο είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Η έννοια της κατασκευής, είναι πολεμική, και είναι ίσως λίγο υπερβολική στην ελληνική γλώσσα. Θα προτιμούσα την έννοια της μορφοποίησης: η σεξουαλική συμπεριφορά, η αίσθηση του φύλου κλπ. μορφοποιείται κοινωνικά, και πάντοτε γίνεται αυτό. Όπως δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την βιολογία άλλο τόσο δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από την κοινωνία, ακόμα και εάν δεχτούμε ότι η ίδια η φυσική ιστορία έχει, μέσα από τις συντυχίες της, επινοήσει ένα θαυμάσιο δημιούργημα, την ανθρώπινη κοινωνία, ως θεμελιώδης συνιστώσα του είδους…
Ερώτηση : Οι έννοιες της οικογένειας, της πατρίδας της θρησκείας, του φύλου, του άντρα, της γυναίκας, πιστεύεται ότι τίθενται σήμερα, υπό ερώτηση;
- Απ: Πάντοτε τίθεντο υπό διερώτηση, στο βαθμό που είναι έννοιες έντονα ιδεολογικά φορτισμένες. Η μορφή της οικογένειας ποικίλει, και το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό οι κοινωνικοί επιστήμονες και ιδίως οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι. Γνωρίζουμε σήμερα ότι η δομή της, οι λειτουργίες που επιτελεί έχουν τροποποιηθεί (π.χ. όσον αφορά στην κοινωνικοποίηση έχει περισταλεί ο ρόλος της, με την θεσμοθέτηση στις δυτικές κοινωνίες της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και τώρα τελευταία με την ανάπτυξη του διαδικτύου και των σχετικών τεχνολογιών επικοινωνίας) σε πολύ μεγάλο βαθμό σε σχέση με ότι ίσχυε πριν από λίγες μόνο δεκαετίες, εάν αναφερθούμε στην Ελλάδα. Ειδικά όμως σήμερα, εάν θεωρήσουμε δεδομένο ότι έχει υπερισχύσει ένας πιο εξατομικευμένος τρόπος οργάνωσης της βιογραφίας, και στο βαθμό που συμβαίνει αυτό (δεν συμβαίνει στον ίδιο βαθμό σε όλα τα στρώματα μιας κοινωνίας) έχει τροποποιηθεί ριζικά ο τρόπος με τον οποίο το κάθε άτομο ξεχωριστά βιώνει τη σχέση του με τις συλλογικότητες (οικογένεια, φίλοι, εκκλησία) και σχεδιάζει τη βιογραφία του, αντιλαμβανόμενο τις κοινωνικές ταυτότητες ως πιο «ρευστές», ως πιο «ανοικτές» αν προτιμάτε στις προσωπικές πινελιές. Επομένως, και στο βαθμό που συμβαίνει αυτό, ο σχεδιασμός της βιογραφίας αναγκαστικά περιλαμβάνει την σχετικοποίηση των ορίων του τι σημαίνει άνδρας και γυναίκα, το τι σημαίνει πατρίδα (βλ. την σχετική συζήτηση περί αναγκαστικού πολιτισμικού κοσμοπολιτισμού και της παγκοσμιοποίησης). Βέβαια, ο κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη από κάποια σταθερά, και μπορεί να μιλάει και σήμερα για το πώς είναι ένας άνδρας ή μια γυναίκα ή για το ότι η «πατρίδα» (ένα σχετικό πρόσφατο ιστορικό δημιούργημα για να θυμίσω, του 19ου αιώνα και του έθνους κράτους) είναι στοιχείο της ταυτότητάς του, αλλά εάν το ψάξουμε λίγο περισσότερο θα δούμε ότι μιλάει γι’ αυτές τις συνιστώσες της κοινωνικής ζωής με τελείως διαφορετικούς όρους απ’ ότι για παράδειγμα πριν από τριάντα χρόνια θα μιλούσε ένας παππούς σε ένα χωριό της ορεινής Κρήτης, ή μια γιαγιά στην Νότιο Πελοπόννησο. Πρόκειται για έννοιες οι οποίες μπορεί να εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και να φαίνεται στο πεδίο της καθημερινότητας ότι δεν αμφισβητούνται ευθέως, το περιεχόμενο των οποίων όμως έχει ριζικά αλλάξει, κυρίως προς την κατεύθυνση της ρευστοποίησης των ορίων τους. Τα άτομα είναι σήμερα αναγκασμένα να σχεδιάσουν τη βιογραφία τους, και να τη σχεδιάσουν σε έναν πιο αβέβαιο κόσμο απ’ ότι πριν τριάντα χρόνια.
Ερώτηση : Η διαμάχη μεταξύ κληρονομικότητας και περιβάλλοντος είναι μια παλιά ιστορία. Η διάκριση μεταξύ βιολογικού και του κοινωνικού φύλου με ποιο σκοπό οφείλει να γίνεται ;
- Απ: Η κοινωνική πραγματικότητα, η σταθερότητά της, η δυνατότητά της να βιώνεται από τα άτομα ως μια υπερκείμενη πραγματικότητα που τους ξεπερνά, βασίζεται σε ορισμένες θεμελιώδεις έννοιες, σε «κοινωνικές παραστάσεις». Μια από αυτές σχετίζεται με το φύλο, ιδιαίτερα με το κοινωνικό φύλο όπως συνηθίζουμε να μιλάμε στις κοινωνικές επιστήμες, προκειμένου να αποδώσουμε στην ελληνική γλώσσα την αγγλοσαξονική διάκριση μεταξύ της έννοιας του «sex» και αυτής του «gender». Αυτή η διάκριση υπογραμμίζει το γεγονός ότι το φύλο καθορίζεται, αλλά και βιώνεται με διαφορετικούς τρόπους. Ο όρος κοινωνικό φύλο αποτελεί βασική συνιστώσα του εννοιολογικού οπλοστασίου των κοινωνικών επιστημών προκειμένου να κατανοήσουμε το πώς ένας άνδρας γίνεται άνδρας, το πώς μια γυναίκα γίνεται γυναίκα. Προφανώς ένας άνδρας έχει συγκεκριμένα όργανα σεξουαλικής αναπαραγωγής και μια γυναίκα διαφορετικά (υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις που δεν συμβαίνει αυτό), αλλά το πώς αυτά ερμηνεύονται, το πώς βιώνονται, το εάν αυτό το βιολογικό υπόστρωμα νοείται ως «φυλακή», ως σαφές βιολογικό καταφύγιο ή ως «εύπλαστο υλικό», το πόσο σαφή είναι αυτά τα όρια και, κυρίως, όλο το κοινωνικό, πολιτιστικό, ιδεολογικό εποικοδόμημα το οποίο επικάθεται πάνω σε αυτούς τους προσδιορισμούς, όλα αυτά τα «επιπλέον» είναι που έρχεται να φωτίσει ο όρος κοινωνικό φύλο. Και αυτά τα «επιπλέον» είναι τόσα πολλά και τόσο αδιαίρετα με το «φύλο» ώστε μόνο για κοινωνικό φύλο μπορούμε να μιλήσουμε, στο βαθμό που δεν υπάρχει ένα αμόλυντο από κοινωνικές πεποιθήσεις βιολογικό υλικό προς ανακάλυψη. Ακόμα και όταν παρατηρούμε ένα ωάριο ή ένα ολιγακυτταρικό έμβρυο σε ένα εργαστήριο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η γλώσσα που θα χρησιμοποιήσουμε για να το κατανοήσουμε, ακόμα και για να το περιγράψουμε ή να μιλήσουμε «επιστημονικά» γι’ αυτό έχει βαθύτατες κοινωνικές καταβολές.
Ερώτηση : Σήμερα από τα ΜΜΕ ΄΄οι γυναίκες απεικονίζονται με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο από τους άνδρες – όχι γιατί το θηλυκό είναι διαφορετικό απ΄ το αρσενικό – αλλά γιατί ο ιδανικός θεατής είναι πάντα αρσενικός και η εικόνα της γυναίκας σχεδιάστηκε για να τον κολακεύει΄΄ (Berger1989). Παρακαλώ θα ήθελα ένα σχολιασμό περί αυτού.
- Απ: Τα ΜΜΕ ανα-παράγουν τις θεμελιώδεις κοινωνικές παραστάσεις, τις επενδύουν ιδεολογικά, και καθοδηγούν τη δράση, τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται το έμφυλο σώμα. Υπάρχουν διαφορετικά περιοδικά και ιστοσελίδες για τις γυναίκες, για τους άνδρες, για άτομα με διαφορετικούς σεξουαλικούς προσανατολισμούς. Δεν πρόκειται για μέσα επικοινωνίας, εντός των οποίων διακινούνται απλά πληροφορίες. Πρόκειται για κοινωνικούς μηχανισμούς εκμάθησης τεχνικών επιτέλεσης των έμφυλων ταυτοτήτων: εκμάθηση τεχνικών του σώματος που καθοδηγούν τα άτομα να σκεφτούν τον εαυτό τους με ένα συγκεκριμένο τρόπο, να μάθουν πώς να επιτύχουν μορφές συμπεριφοράς που αρμόζουν στην Α ή την Β κοινωνική ταυτότητα, να μάθουν πώς να βιώνουν το σώμα τους και πώς να το καθοδηγούν έτσι ώστε να έρχεται όσο γίνεται πιο κοντά στο επιθυμητό πρότυπο. Πρόκειται, σε εξατομικευμένες κοινωνικές ιδιαίτερα, για μια αγορά ταυτοτήτων σεξουαλικού προσανατολισμού. Και κοινωνική ταυτότητα δεν σημαίνει μόνο τι νομίζω ότι είμαι και τι μου αναγνωρίζεται τι είμαι αλλά και μια σειρά πρακτικών εαυτού, μέσω των οποίων τα εκάστοτε άτομα συμβάλλουν καθοριστικά και απολύτως ενεργητικά στην παραγωγή αυτών των συγκλίσεων ή αποκλίσεων από τα σωματικά και σεξουαλικά πρότυπα.
Tελειώνοντας κ. Τζανάκη θα σας παρακαλούσαμε μια μικρή αναφορά σχετικά με το ρόλο που καλείται να επιτελέσει η εκπαίδευση στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, αναφορικά με την αγωγή πολιτισμικών αξιών, ανατροπής κοινωνικών στερεοτύπων , προκαταλήψεων και της προώθησης εν τέλει ενός αξιακού κώδικα κοινωνικής ισότητας και της αποδοχής σε επίπεδο φύλου;
- Απ: Η εκπαίδευση, με την ευρύτερη όμως έννοια, του τρόπου με τον οποίο κοινωνικοποιούνται οι νέες γενιές, είναι πάντοτε ο πλέον καθοριστικός παράγοντας για την διαμόρφωση ταυτοτήτων και διάδοση αξιών. Είναι όμως την ίδια στιγμή και μια εξαρτημένη μεταβλητή, στο βαθμό που καλείται να αναπαράγει συγκεκριμένους αξιακούς προσανατολισμούς. Δεν είναι όμως μόνο ένας μηχανισμός αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας, κάτι που θα τον καθιστούσε απολύτως ένα «γρανάζι» ενός μηχανισμού εφαρμογής ενός ιδεολογικού έργου, αλλά είναι την ίδια στιγμή πεδίο μάχης, αξιακής, ιδεολογικής κλπ. Άρα, και στο βαθμό που είναι πεδίο αξιακής μάχης, και στο βαθμό που μετέχουμε σε αυτήν, μπορούμε να συμβάλλουμε στην έκβαση ενός αγώνα που έχει Τέλος (δηλαδή σκοπό) αλλά δεν έχει τέλος (δεν κρίνεται δηλαδή ποτέ οριστικά και αμετάκλητα), στον αγώνα της αξιακής κατεύθυνσης της κοινωνίας εντός της οποίας ζούμε, μέλος της οποίας αποτελούμε, και εντός της οποίας θα μεγαλώσουν τα παιδιά μας και τα παιδιά των συνανθρώπων μας. Εδώ καλούμαστε να δράσουμε προκειμένου να συμβάλλουμε σε μια κοινωνία πιο ανεκτική, πιο φιλελεύθερη (με την κλασική έννοια) και την ίδια στιγμή πιο φιλική στα άτομα που μετέχουν σε αυτήν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είτε γεννήθηκαν εδώ είτε ήρθαν λίγο αργότερα.
Σας ευχαριστούμε !
