Γενικά Στοιχεία
Η «Παναγία Χρυσοκέφαλος» ήταν ο πρώτος μητροπολιτικός ναός της Εκκλησίας της Τραπεζούντας, αλλά και ο επίσημος αυτοκρατορικός ταφικός ναός των Μεγάλων Κομνηνών. Λόγω αυτών της των χρήσεων αναφέρεται συχνά ως «μεγάλη εκκλησία» και παρομοιάζεται με την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Η προσωνυμία του ναού της Παναγίας οφείλεται πιθανότατα σε επιχρυσωμένες χάλκινες πλάκες που υποτίθεται ότι κάλυπταν τη στέγη του, αλλά σύμφωνα με τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο (14ος αι.), η ονομασία αυτή ήταν ήδη γνωστή από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055) και προέρχεται από μία χρυσή εικόνα της Θεοτόκου που υπήρχε μέσα στο ναό.
Ιστορία
Η Παναγία η Χρυσοκέφαλη θεωρείται η πιο παλιά εκκλησία της Τραπεζούντας, με κτήτορα τον βασιλιά της Καππαδοκίας και Τραπεζούντας Αννιβαλιανό, που ήταν γαμπρός του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Το 913-14 ήταν έδρα του Μητροπολίτη Τραπεζούντας. Ο ναός έφερε την ονομασία Χρυσοκέφαλος, από την εποχή του Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1042-55). Αρχικά ήταν περιτριγυρισμένος από διάφορα μοναστικά κτίσματα, όπου στη συνέχεια έγιναν καταστήματα και ξεκαθαρίστηκαν στη διάρκεια της ρωσικής κατοχής της Τραπεζούντας, το 1917. Επίσης είχε πολλά κτήματα στην περιοχή Χορτοκόπ’ της Ματσούκας και αρκετά έσοδα το χρόνο.
Σημερινή Εποχή
Αρκετές τροποποιήσεις σημειώθηκαν μετά την άλωση της πόλης της Τραπεζούντας (1461), οπότε ο ναός μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Ανοίχθηκε είσοδος στη βόρεια πλευρά του ναού και προστέθηκαν ξύλινες κατασκευές στη βόρεια και ανατολική πλευρά. Στα νοτιοανατολικά του ναού καταστράφηκαν τα τόξα του νότιου κλίτους και προστέθηκε μιχράμπ. Επίσης, τα παράθυρα των υπερώων κλείστηκαν και μετατράπηκαν σε κόγχες.
Από το αρχικό μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο περιλάμβανε τοξωτά μοναστικά κτήρια και πιθανότατα και επισκοπικό μέγαρο, δε σώζεται παρά μόνο το καθολικό. Η κρήνη που υπήρχε στη νότια πλευρά του ναού, με κρουνό σε σχήμα κεφαλής δράκοντα, ίσως καταστράφηκε το 1877. Το 1917, οπότε η Τραπεζούντα βρισκόταν υπό την κατοχή ρωσικών στρατευμάτων, αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής τον F. Uspenkij απομάκρυνε όλα τα προσκτίσματα που είχαν κατασκευαστεί στην ανατολική και βόρεια πλευρά του ναού μετά τη μετατροπή του σε τέμενος. Το 1918, μετά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων, καταστράφηκε ο τάφος του Αλεξίου Δ΄ που υπήρχε στο πίσω μέρος του ναού, ανατολικά της αψίδας. Δεν σώζεται επίσης κανένα κατάλοιπο από τα υπόλοιπα μεγαλόπρεπα ταφικά μνημεία που υπήρχαν στο ναό και στον περιβάλλοντα χώρο του, τα οποία μας είναι γνωστά από τις πηγές.
Ο ναός λειτουργεί μέχρι και σήμερα ως τζαμί, με το όνομα Ortahisar Fatih Camii. Στη διάρκεια της ανακαίνισης του 1988, το πολυτελέστατο βυζαντινό δάπεδο και το μαρμαροθέτημα της αψίδας του ιερού καλύφθηκαν με τσιμέντο. Νεότερη ανακαίνιση, κατά τα έτη 2015-2017, αποκατέστησε αρκετά την εξωτερική όψη του κτιρίου, απομακρύνοντας το κονίαμα και εμφανίζοντας το αρχικό του λιθόκτιστο. Επίσης, αποκάλυψε ψηφιδωτά στο δάπεδο, τα οποία καλύφθηκαν από προστατευτικό γυαλί, και μετακινήθηκε ο χώρος της προσευχής, ώστε αυτά να είναι επισκέψιμα. Αποδόθηκε πάλι στη μουσουλμανική λατρεία τον Νοέμβριο του 2018.
Πηγές: