Ο μεγαλομάρτυρας Άγιος Ευγένιος γεννήθηκε στην Τραπεζούντα και μαρτύρησε με αποκεφαλισμό στα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού το 292 μ.Χ. Το αίμα του Ευγενίου επισφράγισε το θρίαμβο του χριστιανισμού στον Πόντο κατά της ειδωλολατρίας. Ανακηρύχθηκε από τον Αλέξιο Α΄ Μεγάλο Κομνηνό πολιούχος της Τραπεζούντας και χτίστηκε ο μεγαλοπρεπής ναός του. Μαζί με τον ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου αποτελούσε το κέντρο της εκκλησιαστικής, εθνικής και πολιτικής ζωής της πόλης. Όταν η Τραπεζούντα καταλήφθηκε από τους Τούρκους, ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής αμέσως μετέτρεψε το ναό σε τζαμί με το όνομα «Yeni Cuma Camii», δηλαδή «τζαμί της νέας Παρασκευής», γιατί εκεί προσευχήθηκε για πρώτη φορά.
Ο ναός του Αγίου Ευγενίου πρέπει να ήταν καθολικό μονής. Ο ρυθμός του ανατολική βασιλική με τρούλο και χωρίς εξώστες. Η δυτική είσοδος του ναού πρέπει να είχε νάρθηκα μπροστά της, αλλά καταστράφηκε από τους Τούρκους και αφού φράχτηκε, μετατράπηκε σε παράθυρο.
Η είσοδος στο ναό γινόταν από την βόρεια πλευρά. Στο ναό φυλάσσονταν, μέσα σε ασημένια λάρνακα, τα λείψανα του Αγίου Ευγενίου και των συναθλητών του, Κανίδιου, Ακύλα και Ουαλεριανού.
Ο ναός πανηγύριζε δύο φορές το χρόνο, 21 Ιανουαρίου, εορτή του μαρτυρίου του Αγίου και 24 Ιουνίου εορτή των γενεθλίων του.
Ο ναός ήταν ονομαστός όχι μόνο σ’ όλο τον Πόντο, αλλά και σ’ όλη την Ανατολή. Το πρώτο μισό του 11ου αι. ήρθε προσκυνητής στο ναό ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος. Επίσης, στο ναό γίνονταν ενίοτε και επίσημες τελετές της αυτοκρατορικής αυλής, όπως στέψεις και γάμοι αυτοκρατόρων. Ο Αλέξιος Γ΄ Κομνηνός στέφθηκε αυτοκράτορας στο ναό, αλλά νυμφεύθηκε και την Θοδώρα την Κατακουζηνή. Τόσο τα αυτοκρατορικά εμβλήματα των Κομνηνών, όσο και τα νομίσματα της Κομνήνιας αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας έφεραν την εικόνα του Αγίου Ευγενίου.
Σήμερα στο ναό δεν σώζεται καμία από τις ωραίες αγιογραφίες που τον κοσμούσαν. Σκεπάστηκαν με κονίαμα και με τουρκικές διακοσμήσεις, στο θόλο του τρούλου και παραπλεύρως αυτού.
Το λυπηρό πάντως είναι ότι σχεδόν έχουν καταστραφεί, «πιθανότατα από εργασίες συντήρησης», οι κεραμοπλαστικοί διάκοσμοι γύρω και κάτω από την σκεπή εξωτερικώς, καθώς και οι σταυροί, που βρίσκονταν στο γείσο είναι σπασμένοι και στοκαρισμένοι. Δυστυχώς, μόνο δύο σταυροί έχουν διασωθεί.
Σήμερα, ο Ιερός Ναός Αγίου Ευγενίου είναι ορθόδοξος ναός που βρίσκεται στην πόλη του Ηρακλείου Κρήτης. Πανηγυρίζει στις 13 Δεκεμβρίου, στη μνήμη του Αγίου Ευγενίου του Καππαδόκου και των έτερων 4 μαρτύρων Ευστρατίου, Μαρδαρίου, Αυξεντίου και Ορέστου.
Πηγές: