Οπως σημειώνει χαρακτηριστικά η Μ. Θεοδοσοπούλου στο δοκίμιό της «Το εορταστικό διήγημα» ⁽²⁾, ο Παπαδιαμάντης (και ο Μωραϊτίδης) εκλαμβάνονται ως οι κατ’ εξοχήν συγγραφείς εορταστικών διηγημάτων, οι οποίοι καθιερώνουν το είδος και του προσδίδουν αμιγή ελληνικότητα, χάρη στον πλούτο των βιωματικών τους καταθέσεων, απαλλάσσοντάς το από τα δυτικόφερτα πρότυπά του. Δεν είναι, νομίζω, τυχαίο ή συμπτωματικό το γεγονός ότι το πρώτο διήγημα που δημοσιεύει ο Παπαδιαμάντης («Το Χριστόψωμο»), όταν πλέον έχει εγκαταλείψει οριστικά το ρομαντικό μυθιστόρημα, είναι εορταστικό – χριστουγεννιάτικο. Η προτίμηση ετούτη, συνυπολογίζοντας και άλλες αναφορές του συγγραφέα, όπως λ.χ. στον «Λαμπριάτικο Ψάλτη», αν μη τι άλλο καταδείχνει τις θεματολογικές του κατευθύνσεις αλλά και τη σημασία που έδινε στο συγκεκριμένο είδος διηγημάτων. Αλλωστε, νωρίτερα είχε δημοσιεύσει στον αθηναϊκό τύπο έναν αξιοπρόσεκτο αριθμό εμπεριστατωμένων άρθρων για τις κορυφαίες εορτές της χριστιανοσύνης.

Στη σημερινή μας αναφορά θα κάνουμε λόγο για τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ώστε να είμαστε σύμφωνοι με το πνεύμα των ημερών. Με τον όρο «Χριστουγεννιάτικα» συμπεριλαμβάνονται και εκείνα της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, δηλαδή όλων των εορτών του Δωδεκαημέρου, καθώς αποτελούν μία ενιαία ενότητα ⁽³⁾.Θα εστιάσουμε τη προσοχή μας στη θεματολογία και τις δημοσιεύσεις των διηγημάτων αυτών, αποτολμώντας μία όσο το δυνατόν αντιπροσωπευτική καταγραφή με τις σχετικές επισημάνσεις και παρατηρήσεις.

Ο αριθμός των Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων

Ενα ερώτημα που επιζητά μία όσο το δυνατόν πιο ξεκάθαρη απάντηση είναι το ακόλουθο: Πόσα ακριβώς είναι τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη; Γιατί, αν στα πασχαλινά του, τα πράγματα φαίνονται πιο σαφή και συγκεκριμένα, δεν συμβαίνει το ίδιο και με τα Χριστουγεννιάτικα; Η όποια εκτίμηση, με αναφορά συγκεκριμένου αριθμού, δεν θεωρείται εύκολη και ενδέχεται να προκαλέσει εύλογες αντιδράσεις, αφού η θεματολογία των Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων δεν συμπορεύεται, πολλές φορές, με τα δρώμενα των ημερών ⁽⁴⁾ και μόνο η ιστορία εκτυλίσσεται στις ημέρες των εορτών. Ακόμη ορισμένα διηγήματα είναι «εορταστικά» κατά ένα μέρος τους, με τα γεγονότα να καλύπτουν και άλλες περιόδους, συνήθως, βέβαια, μέσα στο Δεκέμβριο. Γι αυτό και επικρατεί μια σχετική ασάφεια ως προς τον ακριβή αριθμό των Χριστουγεννιάτικων διηγημάτων του Παπαδιαμάντη ⁽⁵⁾. Κατά τη δική μας εκτίμηση, συνολικά 27 διηγήματα μπορούν να χαρακτηριστούν ως Χριστουγεννιάτικα με κριτήριο την υπόθεσή τους, έστω κι αν αυτή δεν είναι αμιγώς εορταστική και μόνο διαδραματίζεται σε ορισμένες ημερομηνίες κατά τη διάρκεια των εορτών. 

Η έστω κι αν κάποιο διήγημα ακόμη δεν φαίνεται εορταστικό σε όλο το εύρος της ιστορίας που περιγράφεται. Με βάση το κριτήριο έχουμε:

α) Δεκαεφτά διηγήματα Χριστουγεννιάτικα.

β) Τέσσερα Πρωτοχρονιάτικα.

γ) Δύο των Φώτων.

δ) Τέσσερα γενικότερα μέσα στην περίοδο των εορτών.

Ας καταχωρίσουμε ορισμένα στοιχεία σχετικά με την ημερομηνία κατά την οποία εκτυλίσσονται οι ιστορίες των διηγημάτων και τις όποιες εορταστικές αναφορές σημειώνονται από τον συγγραφέα. Σε έντεκα διηγήματα των Χριστουγέννων, τα γεγονότα συμβαίνουν κυρίως τη παραμονή και την μέρα της εορτής.

Σε ορισμένα παρατηρείται επέκταση μιας μέρας πριν ή μετά.

Αναλυτικά :

• Το Χριστόψωμο: 24 και 25 /12 «του έτους 186.». Αναφέρεται η μετάβαση στη χριστουγεννιάτικη ακολουθία και λειτουργία.
• Υπηρέτρα: 24 και 25/ 12. Κι εδώ σημειώνεται η μετάβαση των Σκιαθιτών στην εκκλησία.
• Η Σταχομαζώχτρα: 23 έως 25 /12.
• Ο Αμερικανός : 24 και 25 /12. Στο τέλος του διηγήματος, ο γάμος του μετανάστη γίνεται λίγες μέρες αργότερα. Κι εδώ έχουμε αναφορά στις λατρευτικές εκδηλώσεις των ημερών αλλά και για τα κάλαντα των παιδιών της πολίχνης.
• Στο Χριστό στο Κάστρο: Από 23 έως 26 / 12. Λεπτομερής περιγραφή της εόρτιας ακολουθίας και λειτουργίας όπως και του συνακόλουθου εορταστικού γεύματος.
• Οι Ελαφροίσκιωτοι: 24 και 25 /12. Αναφορά κι εδώ στην ακολουθία και λειτουργία των Χριστουγέννων, στο μοναστήρι της Κεχριάς.
• Της Κοκκώνας το σπίτι: 24/ 12. Εξ ολοκλήρου αναφορά στα κάλαντα των παιδιών.
• Η Ντελησυφέρω 25/12. Σε ολόκληρο το διήγημα περιγράφονται διεξοδικά τα τεκταινόμενα μέσα στην εκκλησία κατά τον εορτασμό των Χριστουγέννων.
• Ο Χαραμάδος; 24 και 25/ 12.
• Το Γιαλόξυλο: 24 και 25 / 12.
• Το κρυφό Μανδράκι: 24 και 25 /12. Κι εδώ μνημονεύεται η ακολουθία των Χριστουγέννων.

Στα υπόλοιπα 6 Χριστουγεννιάτικα διηγήματα έχουμε:

• Η Χτυπημένη: Η ιστορία αρχίζει νωρίτερα, προχωρεί ο Δεκέμβριος – αναφέρεται η Κυριακή προ της Χριστού Γεννήσεως – και το δράμα ολοκληρώνεται τα Χριστούγεννα.
• Οι φιλόστοργοι (αθηναϊκό): Παραμονές Χριστουγέννων.
• Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη (Αθηναϊκό): Παραμονές Χριστουγέννων
• Η Συντέκνισσα : Δεκέμβριος έως τις παραμονές Χριστουγέννων.
• Τ’ μπουφ’ του π’ λί: Το τελευταίο μέρος του διηγήματος διαδραματίζεται παραμονές Χριστουγέννων.
• Στο Μέγα Γιαλό : Ημιτελές διήγημα που δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατο του Παπαδιαμάντη. Στην β’ παράγραφό του γίνεται λόγος για εξοχικό εορτασμό των Χριστουγέννων από οικογένειες κτηνοτρόφων.

Στα πρωτοχρονιάτικα:

• Τα Συχαρίκια: Η υπόθεση αρχίζει από τις 26/ 12 και ολοκληρώνεται την Πρωτοχρονιά.
• Γουτού – Γουπατού: Πριν από τις γιορτές, αλλά το κύριο μέρος του συμβαίνει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς με τα κάλαντα των παιδιών.
• Τα λιμανάκια: Από 29 έως 31/ 12. Σημειώνονται οι παραγγελίες από τον Βόλο, των κατοίκων της Σκιάθου, λόγω της Πρωτοχρονιάς.
• Τα πτερόεντα δώρα : παραμονή – Πρωτοχρονιά. Εδώ καταγγέλλεται η τυπολατρική και επιδεικτική τέλεση της πρωτοχρονιάτικης θείας λειτουργίας.

Στα διηγήματα των φώτων:

• Ο σημαδιακός: «5 Ιανουαρίου του έτους 186», με τα κάλαντα των παιδιών και ανήμερα των Θεοφανίων με λεπτομερή περιγραφή της τελετής αγιασμού των υδάτων.
• Φώτα – ολόφωτα: 5,6 και 7 Ιανουαρίου.

Στα υπόλοιπα διηγήματα όπου η υπόθεση δεν συμπίπτει με κάποια από τις τρεις γιορτές:

• Ο πολιτισμός εις το χωρίον: Κυριακή, στο διάστημα μεταξύ Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. Καταγγέλλεται το νεόκοπο «έθιμο» της χαρτοπαιξίας σε αυτές τις μέρες.
• Η Γλυκοφιλούσα: 27 /12. Γίνεται λόγος για τον εορτασμό του ομώνυμου ναϊδρίου στις 26/ 12, όπως και για την τέλεση της ακολουθίας των Χριστουγέννων εκεί.
• Ο έρωτας στα χιόνια : Απροσδιόριστα στις μέρες των εορτών. Για το πρόβλημα του χρόνου στο διήγημα ετούτο αναφέρεται ο Αλ. Κότζιας στο δοκίμιό του: «Χρόνοι και χρόνος στο ο έρωτας στα χιόνια». ⁽⁶⁾
• Ανθος του γιαλού: Απροσδιόριστα κατά τις μέρες των εορτών λόγω του επίκαιρου παραμυθιού.

Βέβαια, ανάλογα με το περιεχόμενο, ορισμένα διηγήματα μπορεί να θεωρηθούν λιγότερο ή περισσότερο «εορταστικά» από κάποια άλλα και να υπάρξουν διαφωνίες ως προς τη δική μας συγκεντρωτική καταγραφή. Οι ενστάσεις δεκτές.

Μια επισήμανση

Μια σημαντική παρατήρηση που επιβάλλεται να επισημανθεί είναι η εξής: Από το σύνολο των 27 χριστουγεννιάτικων διηγημάτων τα 24 είναι σκιαθίτικα και μόνο τα 3 αθηναϊκά. Κι αν στο σύνολο των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη ή αντιστοιχία είναι 124-46, δηλαδή ποσοστό 73 % με 27%, στα Χριστουγεννιάτικα διαφοροποιείται στα 89 % με 11%. Η εξήγηση είναι προφανής και αποτυπώνει τις θέσεις και τις απόψεις του συγγραφέα για τις εξώφθαλμες διαφορές του εορτασμού του Δωδεκαημέρου σε Σκιάθο και Αθήνα. Νοσταλγεί, ο βαθειά θρησκευόμενος σκιαθίτης, τις αγνές λατρευτικές και λαϊκές εκδηλώσεις του νησιού του. αποκηρύσσοντας τις ανευλαβείς, διεκπεραιωτικές συμπεριφορές «εις την πόλιν της δουλοπαροικίας και των πλουτοκρατών», όπου πέρασε πάνω από το μισό βίο του. Ο γενέθλιος τόπος προσέφερε άφθονο υλικό από τις βιωματικές εμπειρίες των παιδικών και νεανικών του χρόνων, σε αντίθεση με την πολύβουη πρωτεύουσα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι στα τρία μόλις αθηναϊκά του διηγήματα καταγγέλλει κατακριτέες συμπεριφορές και καταστάσεις ⁽⁷⁾ κατά τις παραμονές και τις μέρες των εορτών. Η αποστροφή «Κ’ έπειτα γράψε αθηναϊκά διηγήματα!», στο διήγημα «Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη» αποτυπώνει τις απόψεις του συγγραφέα.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1)  Αρκετές από αυτές κυκλοφορούν ως προσφορές εφημερίδων και περιοδικών κατά τις ημέρες των εορτών και εμπεριέχουν ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά διηγήματα της συγκεκριμένης κατηγορίας.

(2)   Εφ. Καθημερινή 24/12/2000 και στο βιβλίο «Μετ’ έρωτος και στοργής» εκδ. Νεφέλη, 2001, στη σειρά «Οι νεώτεροι για τον Παπαδιαμάντη», σελ. 12.

(3)  Πρωτοχρονιάτικα είναι τέσσερα διηγήματα, ενώ των Φώτων μόνο δύο. Συνεπώς ο κύριος όγκος των εορταστικών διηγημάτων του Δωδεκαημέρου αποτελείται από αμιγώς Χριστουγεννιάτικα, έστω και αν υπάρχουν, όπως θα δούμε πιο κάτω και ορισμένα με διαφοροποιήσεις ως προς τις ημερομηνίες των εορτών.

(4)    Η Μ. Θεοδοσοπούλου (οπ.π.σελ.17) σημειώνει ότι «μόλις σε τέσσερα διηγήματα (Το Χριστόψωμο, στο Χριστό στο Κάστρο, Οι Ελαφροΐσκιωτοι, η Ντελυσυφέρω) η τέλεση της θείας λειτουργίας αποτελεί μέρος του διηγήματος. Και μόνο σε ένα η Ντελυσυφέρω συνιστά το κυρίως θέμα».

(5)  Οι διάφορες συλλογές που έχουν εκδοθεί με χριστουγεννιάτικα (Πρωτοχρονιάς και Φώτων) διηγήματα του Παπαδιαμάντη δεν είναι πλήρης και συνήθως εμπεριέχουν τα πιο γνωστά και χαρακτηριστικά αυτής της ενότητας, πιθανόν και για λόγους εμπορικούς ώστε να καθίστανται πιο ευπώλητες και αναγνώσιμες.

(6)  «Παπαδιαμαντικά τετράδια», τεύχος 1^ο, 1991 εκδ. Δόμος.

(7)  Δεν είναι επίσης συμπτωματικό ότι το πρώτο αθηναϊκό Χριστουγεννιάτικο διήγημα είναι το 14^ο που γράφει ο Παπαδιαμάντης, τα Χριστούγεννα του 1895, οκτώ χρόνια μετά το Χριστόψωμο.