Ο Αύγουστος της Πρίμα Πόρτα, μια από τις διασημότερες απεικονίσεις του πρώτου αυτοκράτορα της Ρώμης. Βρέθηκε στη Βίλλα της συζύγου του, Λιβίας (Μουσεία Βατικανού).
Η Ρωμαϊκή ειρήνη
Η Αυτοκρατορία ως νέο πολιτειακό σύστημα
Το 30 π.Χ. ο Οκταβιανός υποτάσσει την Αίγυπτο και στη συνέχεια του απονέμονται πολλοί τίτλοι –πέρα από τον τίτλο του Αυγούστου- και αξιώματα: είναι αρχηγός του στρατού και ρυθμιστής της δικαιοσύνης. Παράλληλα, παίρνοντας το αξίωμα του ποντίφικα (αρχιερέα), γίνεται ρυθμιστής και της θρησκευτικής ζωής. Παρόλο που τυπικά τα παραδοσιακά όργανα διακυβέρνησης (συνελεύσεις, Σύγκλητος, αξιωματούχοι) υπάρχουν, γίνεται ο ίδιος απόλυτος κυρίαρχος του πολιτεύματος και καθιερώνει ένα νέο σύστημα διακυβέρνησης, την Αυτοκρατορία. Οι διάδοχοί του (δες τον πίνακα στη σελ. 139 του βιβλίου) συνεχίζουν να κυβερνούν με βάση το μοντέλο του Οκταβιανού, ολοένα αυξάνοντας τη δύναμή τους.
Χάρτης που αποτυπώνει την έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας την εποχή το Αδριανού (117-138), τις έδρες των λεγεώνων και το δίκτυο των κυριότερων οδών. [πηγή: Βικιπαίδεια]
Οι κατακτήσεις συνεχίζονται και το Ρωμαϊκό Κράτος φτάνει στη μεγαλύτερή του έκταση επί αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.). Την ασφάλεια της αχανούς αυτοκρατορίας αναλαμβάνουν μεγάλες στρατιωτικές μονάδες, οι ρωμαϊκές λεγεώνες, που συγκροτούνται από μισθοφόρους και εδρεύουν στα σύνορα, για να προστατεύουν τα ρωμαϊκά εδάφη από επιδρομές.
Η γέφυρα του Γκαρ (γαλλικά: Pont du Gard) είναι γέφυρα ρωμαϊκού υδραγωγείου, το οποίο χτίστηκε τον 1ο αιώνα μ.Χ. για να μεταφέρει νερό από απόσταση άνω των 50 χιλιομέτρων στη ρωμαϊκή αποικία Νέμαυσο, τη σημερινή Νιμ. Διασχίζει τον ποταμό Γκαρ, που βρίσκεται στη νότια Γαλλία. [πηγή: Βικιπαίδεια]
Τον 2ο μ.Χ. οι συχνοί πόλεμοι παύουν, επικρατεί ειρήνη και ευημερία. Οι Ρωμαίοι διακρίνονται στην κατασκευή υδραγωγείων, λιθόστρωτων δρόμων, λιμανιών. Στις πόλεις παραχωρείται σχετική αυτονομία και οι περισσότεροι κάτοικοι των επαρχιών αποκτούν τα δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη. Είναι η εποχή της Ρωμαϊκής ειρήνης (Pax Romana).
♦
3ος αιώνας μ.Χ. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε κρίση
Η μεγάλη κρίση
Οι εξελίξεις την εποχή του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου δοκιμάζουν σκληρά την Αυτοκρατορία:
- η οικονομία σταδιακά καταρρέει.
- η αυτοκρατορική φρουρά, οι Πραιτωριανοί, επιβάλλει τον διάδοχο που προτιμά.
- η κρατική εξουσία αποδιοργανώνεται.
- οι γειτονικοί λαοί, εκμεταλλευόμενοι τον αποδιοργανωμένο διοικητικό μηχανισμό και τον αδύναμο στρατό, εισβάλλουν και λεηλατούν τα εδάφη της Αυτοκρατορίας.
Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305) επιδιώκει την αναδιοργάνωση του κράτους εισάγοντας το σύστημα της Τετραρχίας. Η αχανής Αυτοκρατορία μοιράζεται σε δύο τμήματα, ανατολικό και δυτικό, και διοικείται στο εξής από δύο Αυγούστους: τον Διοκλητιανό και τον Μαξιμίνο. Κάθε Αύγουστος διορίζει έναν βοηθό αυτοκράτορα, που φέρει τον τίτλο του Καίσαρα. Έτσι, η Αυτοκρατορία διοικείται από τέσσερις ανώτατους άρχοντες, που έχουν την έδρα τους σε τέσσερις διαφορετικές πόλεις. Ο ίδιος ο Διοκλητιανός επιλέγει για έδρα του τη Νικομήδεια της Βιθυνίας, μια περιοχή όπου κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα και κουλτούρα.
Η διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σύμφωνα με το σύστημα της Τετραρχίας. πηγή Wikimedia Commons
Η Τετραρχία κράτησε ως το 324 μ.Χ. Οι πρώτοι Τετράρχες ήταν:
- Διοκλητιανός, Αύγουστος της Ανατολής (Ανατολή). Τον διαδέχτηκε ο Λικίνιος.
- Γαλέριος, Καίσαρας της Ανατολής (Ιλλυρία).
- Μαξιμιανός, Αύγουστος της Δύσης (Ιταλία). Τον διαδέχτηκε ο γιος του ο Μαξέντιος και γαμπρός του Γαλέριου
- Κωνστάντιος Χλωρός, Καίσαρας της Δύσης (Γαλατία). Τον διαδέχτηκε ο γιος του ο Κωνσταντίνος.
Παράθεμα:
Με τον Μάρκο Αυρήλιο και τον γιο του Κόμμοδο (180-192) η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έφτασε στη μέγιστη ευημερία της. Ύστερα, τον 3ο αιώνα, άρχισε να κλυδωνίζεται και να βυθίζεται σε μια βαθιά και συνολική κρίση. Οι περισσότεροι αυτοκράτορες παρέμεναν για μικρό διάστημα στην εξουσία και πέθαιναν δολοφονημένοι ή σκοτωμένοι στα πεδία των μαχών. Σε ορισμένες επαρχίες αυτοανακηρύσσονταν ανεξάρτητοι τοπικοί ηγεμόνες. Ο στρατός δεν υπηρετούσε πλέον τη νομιμότητα ή τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας, αλλά τις πολιτικές φιλοδοξίες των διοικητών του. Στο μεταξύ αδυνατούσε να παίξει τον βασικό του ρόλο: να προστατεύει τα σύνορα.
Διάφορα γερμανικά φύλα διάβαιναν τον Ρήνο και τον Δούναβη, προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Εισβολείς έφταναν συχνά στη Γαλατία, την Ιταλία, την Ιλλυρία, τη Θράκη, την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Την ίδια εποχή, την ανατολική Μεσόγειο τη λυμαίνονταν πάλι πειρατές. Ο μεγαλύτερος ωστόσο κίνδυνος προερχόταν από την Ανατολή. Γύρω στο 226 η παρθική δυναστεία των Αρσακιδών ανατράπηκε, και στη θέση της θεμελιώθηκε η νέα περσική δυναστεία των Σασανιδών. Οι Πάρθοι και οι Πέρσες ήταν λαοί συγγενικοί με κοινή θρησκεία τον ζωροαστρισμό, ανανεωμένη εκδοχή της παλαιάς περσικής λατρείας, μέσα από την οποία είχε αναδειχτεί και ο θεός Μίθρας. Αλλά οι Σασανίδες εμφανίστηκαν ορμητικότεροι και άρχισαν να διεκδικούν με πείσμα την παλαιά αυτοκρατορία του Δαρείου. Ο Σαπώρης Α’ (241-272) κατέκτησε τις περισσότερες πόλεις της Συρίας και μαζί, για ένα διάστημα, τη μεγάλη Αντιόχεια.
Δ. Κυρτάτας & Σ. Ράγκος, Η Ελληνική Αρχαιότητα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2010, σελ.385.
[διαβάστε το παράθεμα σε ηλεκτρονική μορφή εδώ]
♦
Μαρμάρινο κεφάλι κολοσσιαίου αγάλματος του Κωνσταντίνου Α΄ του Μεγάλου. Μουσείο Καπιτωλίου, Ρώμη, περ. 313–324. [πηγή: Βικιπαίδεια]
Κωνσταντίνος: η μεγάλη στροφή
Το σύστημα της Τετραρχίας εγκαταλείφθηκε σύντομα. Μετά την παραίτηση του Διοκλητιανού ο Κωνσταντίνος νικά τον Μαξέντιο στη Μουλβία γέφυρα (312 π.Χ.) και ανακηρύσσεται Αύγουστος της ανατολής. Σύμφωνα με την παράδοση, πριν τη μάχη φάνηκε στον ουρανό το Χριστόγραμμα και οι Χριστιανοί του στρατεύματός του το θεώρησαν ευνοϊκό σημάδι. Ο Κωνσταντίνος τότε ζήτησε από τους στρατιώτες του να σχηματίσουν πάνω στις ασπίδες τους το σύμβολο αυτό και να μπουν στη μάχη, η οποία είχε αίσια έκβαση για τον Κωνσταντίνο.
Την επόμενη χρονιά (313 μ.Χ.) εκδίδει το Διάταγμα των Μεδιολάνων (σημερινού Μιλάνου) με το οποίο καθιερώνεται η ανεξιθρησκία στο Ρωμαϊκό Κράτος· έτσι, και η χριστιανική θρησκεία αναγνωρίζεται ως μία από τις θρησκείες του Κράτους. Λίγο αργότερα και ο αύγουστος της ανατολής, ο Λικίνιος, υπέγραψε το Διάταγμα.
Το 324 μ.Χ. ακολουθεί σύγκρουση Κωνσταντίνου και Λικίνιου, στην οποία επικρατεί ο Κωνσταντίνος· είναι πλέον ο μοναδικός κυρίαρχος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Για την ασφάλεια και την αποτελεσματικότερη διοίκηση των ανατολικών επαρχιών αποφασίζει να ιδρύσει ένα σημαντικό διοικητικό κέντρο στην Ανατολή. Επιλέγει γι’ αυτόν τον σκοπό την αποικία των Μεγαρέων, το Βυζάντιο, που εγκαινιάστηκε ως νέα πρωτεύουσα του κράτους το 330 μ.Χ. με την ονομασία Νέα Ρώμη· αργότερα ονομάστηκε Κωνσταντινούπολη, προς τιμήν του ιδρυτή της.
Τοπογραφικός χάρτης της Κωνσταντινούπολης κατά τη βυζαντινή περίοδο. πηγή: Βικιπαίδεια
Ο Κωνσταντίνος δεν μπορούσε βέβαια να φανταστεί ότι η πόλη αυτή θα γινόταν στο πέρασμα του χρόνου η σημαντικότερη της Ανατολής και η πρωτεύουσα του κράτους που θα επιβίωνε μετά τη διάλυση της Αυτοκρατορίας του: του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους ή, όπως είναι περισσότερο γνωστό, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Παράθεμα:
Το μεταρρυθμιστικό και ανορθωτικό έργο του Διοκλητιανού συνεχίστηκε με τον Κωνσταντίνο (307-337) – με ορισμένες σημαντικές διαφορές. Ο Κωνσταντίνος αναδείχθηκε μέσα από τον θεσμό της τετραρχίας, παραβιάζοντας ωστόσο όλους τους κανόνες του. Το 307 ανακηρύχθηκε μόνος του αύγουστος. Το 312 νίκησε στη Μουλβία Γέφυρα έξω από τη Ρώμη τον ανταγωνιστή του Μαξέντιο (306-312) και κυριάρχησε σε ολόκληρο το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Έναν χρόνο αργότερα συναντήθηκε στα Μεδιόλανα με τον αύγουστο του ανατολικού τμήματος, τον Λικίνιο, και σχεδίασαν μαζί τον τρόπο με τον οποίο θα διοικούσαν την αυτοκρατορία. Συμφώνησαν επίσης στη θρησκευτική πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσουν. Στη διακήρυξή τους περιλαμβάνονταν και τα ακόλουθα:
Κρίναμε ότι μεταξύ των άλλων ζητημάτων που θα ωφελούσαν τους πάντες, πρώτο και κύριο επιβαλλόταν να ρυθμιστεί εκείνο που σχετίζεται με τον σεβασμό προς το Θείον· δηλαδή να χορηγήσουμε στους χριστιανούς, καθώς και σε όλους τους άλλους, την ελευθερία να ακολουθούν οποιαδήποτε θρησκεία επιθυμεί ο καθένας, ώστε, οποιαδήποτε και αν είναι η θεότης και η ουράνια δύναμη, να διάκειται ευμενώς απέναντί μας και απέναντι όλων εκείνων που βρίσκονται υπό την εξουσία μας. (μτφρ. Α. Κοτζιάς)
Το 324 ο Κωνσταντίνος στράφηκε εναντίον του Λικίνιου και ύστερα από σκληρές και πολύνεκρες μάχες τον νίκησε, απομένοντας μοναδικός αυτοκράτορας. Αμέσως σχεδόν αποφάσισε να ιδρύσει μια νέα πρωτεύουσα στη θέση του Βυζαντίου, που την ονόμασε Κωνσταντινούπολη. Την οχύρωσε και εγκατέστησε σε αυτή μια νέα Σύγκλητο, κάνοντας τα επίσημα εγκαίνια το 330. Κατάφερε να σταθεροποιήσει το νόμισμα καλύτερα από τον Διοκλητιανό, δημιουργώντας το χρυσό σολδίον, που διατήρησε την αξία του για αιώνες. Υπήρξε επίσης καινοτόμος στον στρατιωτικό τομέα, επιλέγοντας έναν πιο ευέλικτο, οικονομικότερο και συχνά αποτελεσματικότερο τρόπο άμυνας. Προς το τέλος της μακράς του θητείας άρχισε να προετοιμάζει μια εκστρατεία εναντίον των Περσών, αλλά πέθανε το 337 χωρίς να την πραγματοποιήσει. Λίγο πριν από τον θάνατό του βαπτίστηκε χριστιανός (Παπαγγελής κεφ. 14.2 [σ. 196-200]). Αποτιμώντας τη ζωή και τα έργα του, ο πολυδιαβασμένος και πολυγραφότατος επίσκοπος Καισαρείας Ευσέβιος (περ. 263-339) τον σύγκρινε με τον Κύρο, τον θεμελιωτή της Περσικής Αυτοκρατορίας, και με τον Αλέξανδρο, για την παγκόσμια απήχηση που αξιώθηκε. Ο Κωνσταντίνος, κατά την κρίση του, ξεπερνούσε κατά πολύ και τους δύο. Πέρα από την οικουμενική αυτοκρατορία που κατέκτησε και διοίκησε, είχε βάλει τα θεμέλια και για μια οικουμενική θρησκεία.
Δ. Κυρτάτας & Σ. Ράγκος, Η Ελληνική Αρχαιότητα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2010, σελ.387-8.
[διαβάστε το παράθεμα σε ηλεκτρονική μορφή εδώ]
❦
