ψ 89-381, η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Πηνελόπη

 

Βασικά σημεία

 

1. Τα στάδια της αναγνώρισης

 

• πρώτο στάδιο (στ. 89-96)

Η Ευρύκλεια έχει ήδη ανακοινώσει χαρούμενη στην Πηνελόπη την επιστροφή του Οδυσσέα και τον φόνο των μνηστήρων. Καλεί την Πηνελόπη να δει με τα μάτια της και μάλιστα δέχεται να χάσει τη ζωή της, αν αποδειχθεί ότι εξαπατά την κυρία της. Η Πηνελόπη είναι δύσπιστη και δε δείχνει τον αναμενόμενο ενθουσιασμό· παρόλα αυτά θα κατέβει να δει τον γιο της και τον φονιά των μνηστήρων. Ας σημειωθεί ότι δεν αναφέρει ακόμη το όνομα του Οδυσσέα: θέλει να βεβαιωθεί πρώτα η ίδια. Όχι άστοχα ο ποιητής της αποδίδει τα χαρακτηριστικά επίθετα λογική και φρόνιμη (στ.92).

 

• δεύτερο στάδιο (στ. 97-135)

Η Πηνελόπη είναι τώρα μέσα στη σάλα και ο ποιητής δίνει την ψυχολογική της κατάσταση: αμφιταλαντεύεται, δεν ξέρει πώς να αντιδράσει και είναι μουδιασμένη. Δεν μπορεί να βεβαιωθεί ότι απέναντί της είναι ο άντρας που περίμενε είκοσι χρόνια, γιατί η εμφάνισή του είναι άθλια. Φυσικά, η οικονομία του έργου επιβάλλει να μη γίνει αμέσως η αναγνώριση. Μιλά πρώτα ο Τηλέμαχος και την προσβάλλει αποκαλώντας τη κακή μάνα και άπονη γυναίκα. Η Πηνελόπη απαντά με ψυχραιμία και φρόνηση και ανακοινώνει ότι περιμένει να ακούσει σημάδια που μόνο το αντρόγυνο γνωρίζει· αυτά θα την πείσουν ότι μπροστά της στέκεται ο Οδυσσέας.  

 

• τρίτο στάδιο (στ. 176-270)

Αφού συζήτησε λίγο με τον Τηλέμαχο, ο Οδυσσέας λούζεται και επιστρέφει καλοντυμένος. Παρόλο που η Αθηνά και εδώ τον βοηθά, χαρίζοντάς του μοναδική ομορφιά, η Πηνελόπη στέκει απέναντί του ασυγκίνητη. Η στάση της ενοχλεί τον Οδυσσέα, ο οποίος τονίζει τη σκληρότητά της (στ.189-194), ενώ προηγουμένως που ήταν βρόμικος είχε δείξει κατανόηση για τη στάση της γυναίκας του, απαντώντας στον Τηλέμαχο (στ.132-135). Απογοητευμένος ζητά από την Ευρύκλεια να του στρώσει το κρεβάτι για ύπνο.

Η Πηνελόπη επιστρέφει την προσφώνηση (δαιμόνιε), διαμαρτύρεται χωρίς να αρνείται τη σκληρότητα/ψυχρό­τητα -εξηγεί απλώς ότι δεν οφείλεται σε έπαρση ή περιφρόνηση- και προσθέτει τούτο το αινιγματικό: «ξέρω καλά πώς ήσουν» όταν έφευγες για την Τροία. Και, απρόσμενα, τον δοκιμάζει δίνοντας και η ίδια εντολή στην Ευρύκλεια να του στρώσει, αλλά τη «στέρεη κλίνη» μετακινώντας την έξω από τη συζυγική κάμαρη (199-205): Ως γυναίκα του πολυμήχανου έπρεπε αυτή τη στιγμή όχι μόνο να φανεί αντάξιά του, αλλά και να τον ξεπεράσει, για να πάρει την απόδειξη που ήθελε.

Και ο Οδυσσέας, που παγίδευε τους πάντες, παγιδεύεται τώρα από τη γυναίκα του, αλλά ακριβώς για να την ξανακερδίσει: Αγανακτεί με τη δυνατότητα μετακίνησης της ριζωμένης στη γη συζυγικής κλίνης και διηγείται την ιστορία της, που αποτελούσε το κρυφό τους σημάδι (206-231).

[βιβλίο του καθηγητή, σελ.134]

Η έκπληξη και η αγανάκτηση του Οδυσσέα είναι δικαιολογημένη· αυτό που λέει η Πηνελόπη δεν μπορεί να γίνει: το κρεβάτι δεν μετακινείται, γιατί είναι ριζωμένο στη γη· έχει ένα χοντρό πόδι, που είναι στην ουσία ο πελεκημένος κορμός μιας ελιάς. Ο Οδυσσέας το ξέρει πολύ καλά, γιατί όλα έγιναν από τα χέρια του. Αυτό περίμενε ν’ ακούσει και η Πηνελόπη, που τώρα βεβαιώνεται ότι έχει απέναντί της τον Οδυσσέα. Δικαιολογεί την επιφυλάκτικότητά της λέγοντας ότι φοβόταν πάντα μήπως εξαπατηθεί από κάποιον πονηρό. Τώρα πια δεν έχει καμία αμφιβολία.

 

2. Διεξοδική παρομοίωση (στ. 261-269)

Ο ποιητής στη συνέχεια επιχειρεί να αποδώσει την ανακούφιση και την ευτυχία της Πηνελόπης με μια διεξοδική παρομοίωση: συγκρίνει την Πηνελόπη με ναυαγούς που μόλις έχουν πατήσει στεριά, αφού γλίτωσαν από μια φοβερή τρικυμία. Το κοινό σημείο είναι η χαρά που νιώθουν τα πρόσωπα: αντίστοιχη με την αγαλλίαση των ναυαγών είναι και η χαρά της Πηνελόπης, που βρήκε επιτέλους τον άντρα της.

 

❦