6.2 Απορίες και ενστάσεις για τη δυνατότητα
ηθικής σκέψης και πράξης
| Ενστάσεις | Αντιρρήσεις |
| Είναι μάταιο να αναζητούμε σταθερούς κανόνες ορθής συμπεριφοράς γιατί: |
(απαντήσεις στις ενστάσεις) |
| 1. δεν υπάρχουν κοινά αποδεκτοί κανόνες, γιατί η ηθική είναι ζήτημα υποκειμενικό: ο καθένας έχει τους δικούς του κανόνες, που εξαρτώνται από τον συναισθηματικό του κόσμο. | Σίγουρα, υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά λίγο πολύ σε κάποια πράγματα όλοι συμφωνούν, γιατί διαθέτουν τη στοιχειώδη ευαισθησία. |
| 2. δεν υπάρχουν σταθεροί και απαράβατοι ηθικοί κανόνες (ηθικός σχετικισμός): αυτοί ποικίλλουν ανάλογα με την εποχή και την κοινωνία (π.χ. η θέση της γυναίκας, η δουλεία κλπ.). | (α) Παρά τις επιφανειακές διαφορές υπάρχουν σε όλες τις κοινωνίες κοινές επιδιώξεις, όπως η εντιμότητα στις σχέσεις, η δικαιοσύνη, ο σεβασμός κλπ.
(β) η ηθική δεν οφείλει να διερευνά μόνο αυτό που ισχύει μέχρι σήμερα, αλλά και αυτό που πρέπει να ισχύει. (γ) ο ηθικός σχετικισμός ισχυρίζεται ότι οι ηθικοί κανόνες έχουν σχετική (όχι απόλυτη) ισχύ· επομένως, και ο ίδιος ο σχετικισμός έχει σχετική (όχι απόλυτη) ισχύ, άρα δεν μπορεί να δεσμεύει τους ανθρώπους. |
| 3. οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως εγωιστές. | (α) Όμως, συχνά κάποιοι θυσιάζουν πολύ σημαντικά προσωπικά οφέλη (π.χ. ακόμη και την ίδια τους τη ζωή), για να εξυπηρετήσουν τους συνανθρώπους τους. Άρα, δεν προκρίνουν όλοι τον εγωισμό τους.
(β) Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι απαραίτητο να απορρίψουμε κάποιον που βοηθά τους συνανθρώπους του από καθαρό εγωισμό, γιατί τελικά η ωφέλεια της πράξης παραμένει. |
| 4. οι άνθρωποι δεν είναι πραγματικά ελεύθεροι και ως εκ τούτου υπεύθυνοι για τις πράξεις τους, γιατί είναι δέσμιοι του χαρακτήρα τους, των αντιλήψεών τους (που μπορεί να προέρχονται από την ανατροφή τους) και των κοινωνικών συνθηκών: ντετερμινισμός ή αιτιοκρατία. [εδώ ένα βίντεο (στα αγγλικά) για τον ντετερμινισμό] | (α) δεν μπορεί να αποδειχθεί ο ντετερμινισμός.
(β) ακόμη κι αν ισχύει ο ντετερμινισμός, έχουμε τη δυνατότητα να ελέγξουμε την ορθότητα των πράξεών μας. (γ) άλλωστε, αν οι αποφάσεις και οι πράξεις δεν καθορίζονται καθόλου από αίτια (αν δηλαδή ισχύει ο ιντετερμινισμός), τότε δεν μπορούμε να θεωρήσουμε κανέναν υπεύθυνο για τις πράξεις του, αφού αυτές είναι τυχαίες. |
| 5. δεν υπάρχει λόγος να είναι κανείς ηθικός, αν βέβαια μπορεί να αποφύγει την τιμωρία. |
❧
Στο παρακάτω βίντεο μπορείτε να δείτε μια σύντομη παρουσίαση του ντετερμινισμού. Δεν έχει ελληνικούς υπότιτλους, αλλά ο παρουσιαστής μιλάει εύκολα αγγλικά.
❧
Παράλληλο κείμενο
Το ακόλουθο απόσπασμα, που αναφέρεται στον Ολλανδό φιλόσοφο Μπαρούχ Σπινόζα, σημειώνει τις αντιλήψεις των ντετερμινιστών για την ανθρώπινη βούληση και τις συμβουλές του Σπινόζα για τη διαχείριση των συναισθημάτων μας:
Ο Μπέντο ντε Σπινόζα (Βento de Spinoza, 1632-1677)
Οι απόψεις του Σπινόζα για την ελεύθερη βούληση ήταν επίσης αμφιλεγόμενες. Ήταν ντετερμινιστής, πίστευε δηλαδή ότι κάθε ανθρώπινη πράξη είναι το αποτέλεσμα πρότερων αιτιών. Μια πέτρα που πετά στον αέρα, αν μπορούσε να αποκτήσει συνείδηση όπως ένας άνθρωπος, θα φανταζόταν ότι κινείται με τη δική της βούληση, παρ’ ότι αυτό δε συμβαίνει. Αυτά που πραγματικά την κινούν είναι η δύναμη της ρίψης και οι συνέπειες της βαρύτητας. Η πέτρα θα ένιωθε ότι η ίδια, και όχι η βαρύτητα, ελέγχει το πού πηγαίνει. Έτσι είμαστε κι εμείς οι άνθρωποι: φανταζόμαστε ότι επιλέγουμε ελεύθερα τι κάνουμε και ότι ελέγχουμε τη ζωή μας. Αλλά αυτό συμβαίνει επειδή δεν καταλαβαίνουμε συνήθως τους τρόπους με τους οποίους έχουν επέλθει οι επιλογές και οι πράξεις μας. Στην πραγματικότητα, η ελεύθερη βούληση είναι μια αυταπάτη. Δεν υπάρχει αυθόρμητη ελεύθερη δράση.
Αν και ντετερμινιστής, ο Σπινόζα πίστευε πως μια πολύ περιορισμένη ανθρώπινη ελευθερία ήταν δυνατή και επιθυμητή. Η χειρότερη συνθήκη ύπαρξης ήταν αυτό που ονόμαζε δουλεία: να βρισκόμαστε στο πλήρες έλεος των συναισθημάτων μας. Όταν συμβαίνει κάτι κακό, όπως κάποιος που σας φέρεται αγενώς, και χάνετε την ψυχραιμία σας και σας πλημμυρίζει μίσος, αυτός είναι ένας πολύ παθητικός τρόπος ύπαρξης. Απλώς αντιδράτε σε γεγονότα. Τα εξωτερικά συμβάντα προκαλούν την οργή σας. Δεν τα ελέγχετε καθόλου. O τρόπος να τα αποφύγετε είναι να κατανοήσετε καλύτερα τις αιτίες που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά -τα πράγματα που σας ωθούν να οργίζεστε. Για τον Σπινόζα, το καλύτερο που μπορούμε να πετύχουμε είναι να αναδύονται τα συναισθήματά μας κατ’ επιλογή μας και όχι από εξωτερικά συμβάντα. Παρ’ ότι αυτές οι επιλογές δε γίνεται ποτέ να είναι εντελώς ελεύθερες, καλύτερα να είμαστε ενεργητικοί παρά παθητικοί.
Nigel Warburton, Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας, εκδ. Πατάκη, 2017, σελ.103-104
❦
