Κεφάλαιο 39

 

Αρχαίο κείμενο	Μετάφραση
Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε.	Καὶ στὰ πολεμικὰ πράγματα διαφέρομε ἀπό τοὺς ἐχθρούς μας.
τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν,	Ἡ πόλη μας εἶναι φιλόξενη γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους
καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος,	καὶ δὲν ὑπάρχει σέ μᾶς νόμος ξενηλασίας ποὺ νὰ έμποδίζη τὸν ξένο νὰ μάθη ἤ νὰ δῆ κάτι ποὺ θὰ μποροῦσε,
ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη,	ἄν δὲν ἦταν κρυφό, νὰ ὠφελήση τὸν ἐχθρό μας ποὺ θὰ τὸ ἔβλεπε.
πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ·	Καὶ τοῦτο, ἐπειδὴ πιστεύομε περισσότερο στὴν ἀξία μας παρὰ σὲ μυστικὲς ἐτοιμασίες καὶ στρατηγήματα.
καὶ ἐν ταῖς παιδείαις	Καὶ στὴν ἀνατροφή,
οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται,	ἐνῶ οἱ ἐχθροί μας ἀπ’ τά μικρά τους χρόνια ὑποβάλλονται στὴν πιὸ σκληρὴ ἐκγύμναση,
ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι	ἐμεῖς ἔχομε εὐχάριστη ζωή,
οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν.	χωρὶς γι’ αυτὸ νὰ ὑστεροῦμε στὸ νὰ ἀντιμετωπίζουμε τοὺς ἴδιους κινδύνους.
τεκμήριον δέ·	Καὶ νὰ ἡ ἀπόδειξη.
οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ’ ἑαυτούς στρατεύουσι ἐς τὴν γῆν ἡμῶν,	Ποτὲ οἱ Λακεδαιμόνιοι δὲν κάνουν, μόνοι τους, ἐπιδρομὲς ἐδῶ, στὴ γῆ μας.
μεθ’ ἁπάντων	Ἔρχονται πάντα μὲ τοὺς συμμάχους τους.
τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες	Ἐνῶ ἐμεῖς, μόνοι εἰσβάλλομε σὲ ἐχθρικὲς χῶρες
οὐ χαλεπῶς μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ	καὶ τίς περισσότερες φορὲς νικοῦμε εὔκολα, σὲ ξένη γῆ,
τοὺς ἀμυνομένους περὶ τῶν οἰκείων.	ἐκείνους ποὺ ὑπερασπίζονται τὰ ἴδια τους τὰ σπίτια.
οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε	Ἐχθρός μας κανεὶς δὲν ἔχει, ὥς τώρα, ἀντικρύσει,
ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν	συγκεντρωμένη, ὁλόκληρη τὴ δύναμή μας,
διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν	ἀφοῦ ἐμεῖς καὶ ναυτικὸ πρέπει νὰ ἐπανδρώνωμε
καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν ἐπίπεμψιν·	καὶ στρατὸ νὰ στέλνωμε σὲ πολλὰ μέρη.
ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι,	Ἄν ὁ ἐχθρὸς συνάντηση κάπου ἕνα μικρὸ μέρος τῆς δύναμής μας,
κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι πάντας	καυχιέται, ἄν νικήση, πὼς κατατρόπωσε ὁλόκληρο τὸν στρατό μας.
καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι.	Ἄν νικηθῆ, διαδίδει πὼς βρέθηκε ἀντιμέτωπος μὲ ὅλες τὶς δυνάμεις μας.
καίτοι εἰ ἐθέλομεν κινδυνεύειν ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ,	Ἀντικρύζομε τοὺς κινδύνους πρόθυμα κι ὄχι μὲ βαριὰ καρδιά.
καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας	Τοὺς ἀντικρύζομε ὰπὸ ἀνδρεία περισσότερο παρὰ ὰπὸ ὑπακοὴ σὲ κάποιο νόμο
περιγίγνεται ἡμῖν	καὶ τοῦτο εἶναι γιὰ μᾶς κέρδος μεγάλο,
τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν,	γιατὶ δέν θλιβόμαστε ὰπὸ πρὶν γιὰ τὶς συμφορὲς ποὺ ἴσως ἔρθουν,
καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι	κι ὅμως, ὅταν ἔρθουν,
μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι.	δὲν εἴμαστε λιγότερο γενναῖοι ἀπὸ ἐκείνους ποὺ παιδεύονται ἀδιάκοπα.
καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις.	Αυτά είναι, μαζί με πολλά άλλα, που κάνουν θαυμαστή την πόλη μας.

Μετάφραση Άγγελου Βλάχου από το βιβλίο Θουκυδίδη Περικλέους Επιτάφιος, Γ΄ Γενικού Λυκείου, ΥΠΑΙΘ, ΙΤΥΕ Διόφαντος

 

Ετυμολογικά – Ομόρριζα

• ἐναντίων < ἐν + ἀντίος < ἀντί.
• ξενηλασίας < ξενηλατέω, -ῶ < ξένος + ἐλαύνω: ελατήριο, προέλαση, προελαύνω, ελατός.
• ἀπείργομεν < ἀπό + εἴργω: ειρκτή, κάθειρξη, όρκος.
• μαθήματος < μανθάνω: μάθημα, μάθηση, μαθητής, αμαθής, πολυμαθής, καλομαθημένος, μαθητικός.
• θεάματος < θεάομαι, -ῶμαι: θεατής, θεαματικός, αθέατος, αξιοθέατος, θέατρο.
• κρυφθέν < κρύπτομαι.
• ἀλλοτρία < ἀλλότριος < ἄλλος.
• κρατοῦμεν < κράτος καί κάρτος: ἐπικρατῶ, κρατικός, κραταιός, καρτερικός.
• ἁθρόᾳ < ἅ (αθροιστικό) + θρόος – θροῦς (θόρυβος από πολλές φωνές < θρέομαι (=ξεφωνίζω): αθροίζω, άθροισμα, αθροιστικός.
• ἐνέτυχεν < ἐν + τυγχάνω: τυχαίος, τυχοδιώκτης, επιτυχία, τυχάρπαστος.
• ἐπιμέλεια < ἐπιμελής < ἐπί + μέλω: μέλημα, μελέτη, ἐπιμελής, μεταμέλεια.
• ἐπίπεμψιν < ἐπί + πέμπω: πομπή, πομπός.
• μορίῳ < μόριον (υποκοριστικό < μόρος < μείρομαι): μέρος, μερικός, μερίδιο, μερίζω, μοίρα.
• προσμείξωσι < πρός + μ(ε)ίγνυμι: μίξη, (ανά) μικτός, μεῖγμα, ἀμιγής, μιγάς, μιγαδικός, μίγδην.
• αὐχοῦσιν < αὐχέω, -ῶ: καύχημα, καυχιέμαι.
• ἡσσῆσθαι < ἡσσ(ττ)άομαι, -ῶμαι < ἥσσων ἤ ἥττων (συγκριτικός του μικρός).
• ῥαθυμίᾳ < ῥάθυμος < ῥᾶ (επίρρ.) + θυμός.
• προκάμνειν < πρό + κάμνω: κάματος, ακάματος, ακαμάτης.

 

Σχήματα λόγου

• κοινὴν παρέχομεν … καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν: εκ παραλλήλου και αντίθεση.
• οὐ ταῖς παρασκευαῖς … καὶ ἀπάταις ἢ τῷ … εὐψύχῳ: αντίθεση.
• οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει …, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι: αντίθεση.
• οὐδὲν ἧσσον: λιτότητα.
• οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ’ ἑαυτούς, μεθ’ ἁπάντων: εκ παραλλήλου και αντίθεση.
• οὐ χαλεπῶς: λιτότητα.
• μὴ ἀτολμοτέρους: λιτότητα.
• πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι: ζεύγμα [το δεύτερο απαρέμφατο εξαρτάται από το εννοούμενο φασί και όχι από το αὐχοῦσιν (δεν θα στεκόταν λογικά η φράση: … και, αν ηττηθούν, καυχώνται (!) ότι ηττήθηκαν απ’ όλη τη δύναμη)]. Στο ζεύγμα δύο φράσεις εξαρτώνται από το ίδιο ρήμα, ενώ λογικά η μία φράση πρέπει να εξαρτηθεί από ένα άλλο.

 

♦

 

Βασικά σημεία ερμηνευτικής προσέγγισης:

Η Αθήνα και η Σπάρτη στον πόλεμο.

 

Σχολιασμός

Στο κεφάλαιο αυτό ο ρήτορας θα καταδείξει την ανωτερότητα των Αθηναίων στα πολεμικά ζητήματα και στην ανατροφή των νέων. Το νόημα του κεφαλαίου: η πολεμική ικανότητα των Αθηναίων είναι αποτέλεσμα εσωτερικής διάθεσης και συναίσθησης του χρέους (…ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ) παρά στυγνού εξαναγκασμού.

 

	Αθηναίοι	Ενάντιοι (Λακεδαιμόνιοι)
Πολεμικά θέματα	– έχουν φιλόξενη πόλη – δεν εφαρμόζουν την ξενηλασία – έχουν εμπιστοσύνη στην αξία τους     – εισβάλλουν μόνοι τους και νικούν τις περισσότερες φορές – οι εχθροί συγκρούονται με τμήμα της δύναμής τους     – βαδίζουν με προθυμία και ανδρεία στον κίνδυνο – δε στεναχωριούνται προκαταβολικά για τις συμφορές, αλλά τις υποφέρουν με γενναιότητα	– είναι αφιλόξενοι – εφαρμόζουν την ξενηλασία – εμπιστεύονται μυστικές προετοιμασίες και στρατηγήματα   – εκστρατεύουν μαζί με τους συμμάχους – νικούν ένα μέρος των εχθρικών δυνάμεων και  καυχιώνται πως τους νίκησαν όλους· αν νικηθούν, υποστηρίζουν πως νικήθηκαν από το σύνολο των εχθρικών δυνάμεων – αντικρίζουν τον κίνδυνο με βαριά καρδιά κι επειδή πρέπει να υπακούσουν στο νόμο – μπορεί να είναι γενναίοι, αλλά οι μέλλουσες συμφορές τούς απασχολούν διαρκώς
Εκπαίδευση	– ζουν ευχάριστη ζωή	– γυμνάζονται σκληρά από την παιδική ηλικία

 

Η ικανότητα του αθηναϊκού στρατού -όπως και η μεροληψία του ρήτορα- φαίνεται και από την αναφορά στην εύκολη επικράτηση των Αθηναίων (οὐ χαλεπῶς … κρατοῦμεν), όταν εκστρατεύουν μόνοι (αὐτοί) και πολεμούν σε ξένη χώρα (ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ), όπου λογικά η αντίσταση των αντιπάλων θα είναι λυσσαλέα. Και οι Λακεδαιμόνιοι άλλωστε δεν πολεμούσαν εκτός συνόρων;

ἢν δέ που μορίῳ τινὶ … ἡσσῆσθαι: το νόημα: κι αν ακόμη κάποιος εχθρός μάς νίκησε, να έχει υπόψη του ότι νίκησε ένα μέρος μόνο του στρατού μας και όχι τη συνολική μας δύναμη. Η φράση αυτή αποτελεί μάλλον ρητορικό τέχνασμα, για να μειωθεί η -αδιαμφισβήτητη κατά τα άλλα- μαχητική ικανότητα των Λακεδαιμονίων.

περιγίγνεται ἡμῖν…: κλείνοντας την έκθεση των απόψεών του σχετικά με την πολεμική προετοιμασία ο ρήτορας τονίζει το κέρδος των Αθηναίων από την εφαρμογή του προγράμματος, επαναλαμβάνοντας (παραλλαγμένα έστω) όσα είπε παραπάνω:

 

περιγίγνεται	μη προκάμνειν (θυμίζει το ἀνειμένως διαιτώμενοι)
	μη ἀτολμοτέρους φαίνεσθαι (πρβλ. οὐδὲν ἧσσον … χωροῦμεν)
	καὶ […] τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι

 

Όπως στο κεφάλαιο 37, το ίδιο κι εδώ οι ιδιότητες του Αθηναίου και της Αθήνας δίνονται έτσι, ώστε να νιώθει κανείς τη βασική αντίθεσή τους με της Σπάρτης και του Σπαρτιάτη τις ιδιότητες, ακόμα όμως και την αντινομία, που κλείνουν οι ίδιες μεταξύ τους. Από τη μια ο Δωριέας, κάτω από το σκυθρωπό νόμο μεγαλωμένος σκληρά κι απάνθρωπα από παιδί ακόμα, πάντα με το φόβο του κακού, από εξωτερικήν επι­βολή κυνηγώντας να φανεί γενναίος··η πολιτεία του ζητάει κι αυτή να κρατηθεί με μέσα εξωτερικά, με τις ξενηλασίες, τις απάτες, τις παρασκευές. Από την άλλη η Αθήνα, που στηρίζει τη δύναμή της στην ευψυχία των πολιτών της· αυτών που ανάθρεψε να χαίρονται τη ζωή λεύτεροι κι ανέγνοιαστοι και ξεκούραστοι· όταν θα έρθει η στιγμή να πολεμήσουν, αυτοί οι ράθυμοι θα βρουν από μέσα τους τη δύναμη να χτυπήσουν και να νικήσουν. Ανειμένη δίαιτα και αντρεία, ανεγνοιασιά και τόλμη: μέσα στις μεγάλες αντινομίες, που πραγματώνει ο αθηναίος πολίτης, ώσπου να ακεραιωθεί, όχι η πιο ασήμαντη.

[Ι.Θ.Κακριδής, Ερμηνευτικά σχόλια στον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη, σελ.46.]

 

❦