Ανάγλυφο με παράσταση ιππομαχίας από δημόσιο ταφικό μνημείο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. © ΥΠΠΟ [πηγή: ιστοσελίδα Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού]
Κεφάλαιο 36
Βασικά σημεία
1. Έπαινος των προγόνων και της σύγχρονης γενιάς.
2. Πρόθεσις.
Σχολιασμός
Το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει δύο ενότητες: τον έπαινο των προγόνων, των πατέρων και σύγχρονης γενιάς και την πρόθεσιν, το τμήμα δηλαδή όπου ο ρήτορας εκθέτει με συντομία το περιεχόμενο του λόγου του, τα ζητήματα που θα πραγματευτεί.
1η Ενότητα
Οι γενιές της αθηναϊκής ιστορίας χωρίζονται σε τρεις ομάδες, τους προγόνους (από τη μυθική εποχή ως το τέλος των περσικών πολέμων, το 479), τους πατέρες, που ιδρύουν την ηγεμονία της Αθήνας (κάπου ως τη συνθήκη του 445 ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Λακεδαιμονίους) και τη σύγχρονη γενιά. (Ι. Κακριδής)
Θα αρχίσω από τους προγόνους πρώτα: κοινός τόπος για τους εκφωνητές επιταφίων λόγων η αναφορά των (μυθικών ή ιστορικών) γεγονότων1, που αφορούσαν τους προγόνους, διότι για τους Αθηναίους οι πρόγονοι φάνταζαν ως αξεπέραστα πρότυπα αρετής. Έτσι, οι προκείμενοι νεκροί παρουσιάζονταν ως άξιοι συνεχιστές μια λαμπρής παράδοσης, τα κατορθώματά τους συνδέονταν με αυτά των προγόνων και υψώνονταν στη σφαίρα της αιωνιότητας.
Παρόλο που ο έπαινος των προγόνων καταλάμβανε το μεγαλύτερο συνήθως μέρος των επιταφίων λόγων και αποτελούσε το σπουδαιότερο κομμάτι τους2, στο συγκεκριμένο λόγο το τμήμα αυτό είναι πολύ περιορισμένο. Ο ρήτορας καινοτομεί· και η καινοτομία συνίσταται ακριβώς στο ότι προσπερνά γρήγορα τον έπαινο των προγόνων, χωρίς βεβαίως να σημαίνει πως υποβαθμίζει την προσφορά τους, εξαίρει το έργο των πατέρων και επικεντρώνεται στο έργο των συγχρόνων.
κι ακόμη περισσότερο οι πατέρες μας: στο σημείο αυτό ο ρήτορας ξεφεύγει γι’ άλλη μια φορά απ’ τα καθιερωμένα, διότι αναφερόμενος στο έργο των πατέρων, τη θεμελίωση δηλαδή της αθηναϊκής ηγεμονίας, ρητά το παρουσιάζει ανώτερο από το έργο τόσων και τόσων προγονικών γενεών (κι ακόμη περισσότερο …).
όχι χωρίς κόπο: διάχυτη ήταν η αντίληψη πως στους Αθηναίους –σε αντίθεση με τους Λακεδαιμονίους- δεν έλειπε η δραστηριότητα τόσο στο εσωτερικό της χώρας τους, στην πολιτική ζωή τους δηλαδή, όσο και στο εξωτερικό, στις σχέσεις τους με τις άλλες πόλεις-κράτη3.
εμείς που είμαστε τώρα περίπου στην ώριμη ηλικία: στο αρχαίο κείμενο (αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἵ νῦν ἔτι ὄντες ἐν τῇ καθεστηκυῖα ἡλικία) είναι φανερός ο πλεονασμός, κάτι που ο «βραχύλογος» Θουκυδίδης γενικά αποφεύγει. Το χωρίο προκαλεί την προσοχή του αναγνώστη και είναι ενδεικτικό της σημασίας που δίνει ο ρήτορας (ή ο ιστορικός;) στα επιτεύγματα της δικής του γενιάς. Το ότι δεν ενδιαφέρουν τόσο τον ρήτορα τα κατορθώματα των προγενεστέρων, δηλώνεται σαφέστατα αμέσως παρακάτω.
2η Ενότητα (πρόθεσις)
Οι σκοποί του ρήτορα και το περιεχόμενο του λόγου φαίνονται παραστατικά παρακάτω:
θα αφήσω: τα πολεμικά κατορθώματα με τα οποία αποκτήθηκε τούτο κι εκείνο … επιδρομέα,
θα εκθέσω πρώτα: με ποιες αρχές ως βάση τα κατακτήσαμε και με ποιους πολιτικούς θεσμούς και δημόσιο βίο, με ποια ιδιοσυγκρασία φθάσαμε σε αυτή την ακμή,
και ύστερα θα προχωρήσω και στον έπαινο τούτων των νεκρών.
Σημειώσεις
1. Συνήθως γινόταν μνεία των νικών των Αθηναίων εναντίον των Αμαζόνων, των Καδμείων, των κατορθωμάτων του Θησέα, της προστασίας των παιδιών του Ηρακλή, των πολεμικών κατορθωμάτων στους Περσικούς πολέμους και φυσικά της αυτοχθονίας τους.
2. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ο Λυσίας στον Επιτάφιό του αφιερώνει 63 από τις 81 παραγράφους του λόγου στον έπαινο των προγόνων.
3. Στο κεφ. 41 ο ρήτορας αναφέρει: και καθένας από εμάς θα μπορούσε, νομίζω, χωρίς δυσκολία να ανταποκριθεί με τη μεγαλύτερη ευστροφία και χάρη στις πιο διαφορετικές μορφές δράσης.
❦
