Πολύ πιο κοντά στις σημερινές εφημερίδες ήταν τα Acta Senatus της Ρωμαϊκής Συγκλήτου
Χάρτης της αλυσίδας φρυκτωριών που συνέδεαν την Κωνσταντινούπολη με τις Κιλίκιες Πύλες. Θεωρείται έργο του Λέοντα του Μαθηματικού. (πηγή: Βικιπαίδεια)
Είναι στη φύση του ανθρώπου να επιδιώκει την πληροφόρηση σωστών ειδήσεων, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν πολλές από αυτές τού είναι ποικιλοτρόπως χρήσιμες. Στο πέρασμα των αιώνων οι άνθρωποι δέχονταν ειδήσεις με διαφόρους τρόπους. Έτσι, ένα χαρακτό ή ζωγραφιστό σημάδι στον κορμό ενός δένδρου ή στην επιφάνεια ενός βράχου προειδοποιούσε και πληροφορούσε τον πρωτόγονο άνθρωπο για την παρουσία ενός εχθρού ή για το πέρασμα ενός θηράματος. Ανάλογα είναι και ορισμένα άλλα μέσα, οπτικά (όπως φωτιά ή καπνός) ή ακουστικά (όπως ο ήχος τυμπάνου), με τα οποία οι άνθρωποι γίνονταν επίσης κάτοχοι ειδήσεων. Κάποια μάλιστα απ’ αυτά διατηρήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, π.χ., βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν εγκαταστήσει ένα σύστημα φάρων από τα σύνορα της αυτοκρατορίας ως την Κωνσταντινούπολη που, ως επί το πλείστον, είχαν οπτική επαφή ο ένας με τον άλλον και στους οποίους άναβαν τη φωτιά κάθε φορά που εχθρικά στρατεύματα εισέβαλλαν στη χώρα τους. Όταν οι καιρικές συνθήκες ήταν καλές, η είδηση της εισβολής έφθανε στη Βασιλεύουσα μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι ορισμένα από τα πρωτόγονα αυτά μέσα εξακολουθούν να είναι σε χρήση, για λόγους βέβαια παράδοσης, ακόμη και σήμερα, στις μέρες της κινητής τηλεφωνίας και του Διαδικτύου. Στη διάρκεια των διαβουλεύσεων για την εκλογή νέου Πάπα, ένας λευκός ή μαύρος καπνός που βγαίνει μέσα από τα διαμερίσματα του Βατικανού πληροφορεί τους συγκεντρωμένους στην πλατεία του Αγ. Πέτρου για την εκλογή ή όχι του νέου θρησκευτικού ηγέτη της Καθολικής Εκκλησίας.
Ωστόσο όλα τα παραπάνω μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη διάδοση της είδησης δεν παρείχαν την ασφάλεια την οποία παρέχει ο άνθρωπος, όταν ο ίδιος αναλαμβάνει το ρόλο να μεταφέρει μια είδηση. Αυτό ισχύει και στις μέρες μας. Ο ρόλος του ανθρώπου ως αγγελιαφόρου έχει μια μακριά προϊστορία. Ας θυμηθούμε τον Αθηναίο οπλίτη που κάλυψε τρέχοντας την απόσταση από το Μαραθώνα ως την Αθήνα, για να αναγγείλει στους Αθηναίους τη νίκη κατά των περσικών στρατευμάτων στο Μαραθώνα το 490 π.X. Όταν μάλιστα ο άνθρωπος χρησιμοποίησε εξημερωμένα ζώα, όπως π.χ. άλογα ή άλλα γρηγορότερα μεταφορικά μέσα, ο χρόνος μετάδοσης της είδησης συντομεύθηκε σημαντικά για να φτάσουμε σήμερα, με τη συνδρομή και της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, στους απίστευτους χρόνους διασποράς των ειδήσεων.
Οπωσδήποτε σπουδαίο σταθμό στη διάδοση της είδησης έπαιξε η ανακάλυψη της γραφής που αποτέλεσε και προϋπόθεση για τη δημιουργία της εφημερίδας. Εφημερίδες δεν ήταν άγνωστες στην αρχαία Ελλάδα, δεν είχαν όμως σχέση με το έντυπο που εμείς σήμερα ονομάζουμε εφημερίδα. Επρόκειτο συνήθως για στρατιωτικά υπομνήματα «των καθ’ ημέραν συμβαινόντων». Περίφημες, π.χ., ήταν οι «βασίλειοι εφημερίδες» του Μεγ. Αλεξάνδρου όπου καταγράφονταν σε καθημερινή βάση οι δραστηριότητες του μεγάλου στρατηλάτη. Κάπως πιο κοντινό προς τη σημερινή εφημερίδα ήταν ένα είδος ημερολογίου στο οποίο καταχωρούνταν τα σημαντικότερα γεγονότα της ημέρας. Οι Ρωμαίοι ήταν ίσως οι πρώτοι που κατανόησαν τη χρησιμότητα της ύπαρξης ενός τέτοιου ημερολογίου και είχαν αναθέσει τη σύνταξή του στο Μεγάλο Ποντίφηκα. Τα σπουδαιότερα συμβάντα, μαζί με την ημερομηνία τους, αναγράφονταν πάνω σε πινακίδες βαμμένες λευκές, τις οποίες και αναρτούσαν σε δημόσιους χώρους για να είναι προσιτές στον κόσμο. Πρόκειται για τα «Μεγάλα Χρονικά» (Annales maximi) που συντάσσονταν κατά μεγάλα ή μικρά χρονικά διαστήματα και τα οποία με τον καιρό συγκεντρώθηκαν σε δεκάδες τόμους.
Χωρίς αμφιβολία, πολύ πιο κοντά στις σημερινές εφημερίδες ήταν τα Acta Senatus, τα πεπραγμένα δηλαδή της Ρωμαϊκής Συγκλήτου, και τα Acta populi (Romani) diurna (καθημερινές πράξεις του ρωμαϊκού λαού), ένα είδος εφημερίδας όπου δημοσιεύονταν τα σημαντικότερα γεγονότα της ημέρας. Περιείχαν δηλαδή αυτό το τμήμα των σημερινών εφημερίδων όπου απαντώνται κυρίως τοπικές ή εσωτερικές ειδήσεις. Κύρια άρθρα, οικονομικές αναλύσεις, επιφυλλίδες κ.ά. ήταν την εποχή αυτή άγνωστα. Δεν μας σώθηκε κανένα γνήσιο φύλλο της «εφημερίδας» αυτής. Έτσι δεν γνωρίζουμε πόσο κοντά στην αλήθεια είναι ένα πλαστό φύλλο της Acta populi diurna, του οποίου ο συντάκτης, αναμφίβολα πολύ νεότερος από την εποχή στην οποία αναφέρεται, το παρουσίασε ως φύλλο που κυκλοφόρησε στη Ρώμη στις 29 Μαρτίου του 168 π.X. Στην ύλη του περιέχονται οι ειδήσεις της επίσημης ανάληψης των καθηκόντων από ένα νέο ύπατο, ονόματι Λικίνιο, το ξέσπασμα μιας καταιγίδας με συνοδεία κεραυνών, μια συμπλοκή σε οινοπωλείο με τραυματισμούς, τα πρόστιμα που επιβλήθηκαν σε κρεοπωλεία εξαιτίας αγορανομικών παραβάσεων, η σύλληψη ενός χρηματιστή που είχε εξαφανιστεί έχοντας καταχραστεί ξένα χρήματα, η εκτέλεση ενός θανατοποινίτη και ο απόπλους του καρχηδονιακού στόλου από το λιμάνι της Ωστίας.
Πάντως πλαστά φύλλα «εφημερίδων» κυκλοφορούσαν ήδη από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Τότε, π.χ., εμφανίστηκαν ως γνήσια, κείμενα που εφέροντο ότι έγραψαν από το μέτωπο του Τρωικού πολέμου ένας Δίκτυς από την Κρήτη και ένας Δάρης από τη Φρυγία της M. Ασίας! Με άλλα λόγια, τα δύο αυτά πρόσωπα θεωρούνταν… πολεμικοί ανταποκριτές που έκαναν ρεπορτάζ από τα πεδία των μαχών, όπου ο Αχιλλεύς κονταροχτυπιόταν με τον Έκτορα. Ο Δίκτυς έδινε τις ειδήσεις από την πλευρά των Ελλήνων, καθώς συμμετείχε με τα στρατεύματα του Ιδομενέα, του βασιλιά της Κρήτης, ενώ ο δεύτερος από την πλευρά των Τρώων, καθώς υπηρετούσε στο στρατό του Πριάμου. Και ενώ η πλαστογραφία αυτή ήταν όχι απλώς πασιφανής αλλά χονδροειδής, εντούτοις κατά τους βυζαντινούς χρόνους υπήρξαν συγγραφείς που θεωρούσαν ότι οι δύο παραπάνω ονομαζόμενοι είχαν παρακολουθήσει αυτοπροσώπως τις αιματηρές συγκρούσεις που είχαν περιγράψει στην πεδιάδα του Σκαμάνδρου ανάμεσα στους Αχαιούς και τους Τρώες!
Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Το ΒΗΜΑ, 28/11/2004
❦
