Βασικά σημεία

 

1. Τι είναι η Αναγέννηση;

(α) το νόημα του όρου

Ευρωπαϊκό καλλιτεχνικό και πνευματικό κίνημα του 15ου και 16ου αι. που ξεκίνησε από την Ιταλία και διαδόθηκε σε όλη τη δυτική Ευρώπη. Χαρακτηρίζεται από την εντατική μελέτη των συγγραφέων και καλλιτεχνών της κλασικής αρχαιότητας (Ελλήνων και Ρωμαίων). Οι αξίες της κλασικής αρχαιότητας έδωσαν το κίνητρο για μια σπουδαία ανάπτυξη των επιστημών, των τεχνών, της πολιτικής και της εκπαίδευσης στην Ευρώπη. Η Αναγέννηση αποτελεί το μεταβατικό τμήμα από τον Μεσαίωνα στη Νεότερη εποχή.

 

Η λέξη «Αναγέννηση», που χρησιμοποιούν οι μορφωμένοι άνθρωποι, στην ιταλική χερσόνησο από τα τέλη του 14^ου και στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη από τις αρχές του 16^ου αιώνα, αναφέρεται στη μεγάλη κίνηση για ν’ αναπτυχθούν τα γράμματα και οι τέχνες με πρότυπο την κλασική αρχαιότητα. Σε αυτήν συμμετέχουν πολλοί λόγιοι και καλλιτέχνες και διαδίδεται σε πολλές περιοχές.

Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία για τη Β΄ τάξη Γυμνασίου (Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων) κεφ.9, σελ.149

 

 

(β) μια νέα εικόνα του κόσμου

Οι άνθρωποι της Αναγέννησης αφήνουν πίσω τους τις παραδοσιακές αντιλήψεις για τη ζωή που επικρατούσαν τον Μεσαίωνα (φόβος της αμαρτίας, αποχή από τις χαρές της ζωής, αγώνας για τη σωτηρία της ψυχής) και υιοθετούν άλλες ιδέες: έμφαση στη λογική/κριτική σκέψη, καλλιέργεια των επιστημών, πίστη στη διαρκή εξέλιξη/πρόοδο του ανθρώπου. Για τον άνθρωπο της Αναγέννησης επίκεντρο του ενδιαφέροντος δεν είναι ο Θεός και αυτά που ζητά από τον άνθρωπο, αλλά ο άνθρωπος, οι ανάγκες του και η θέση του στον κόσμο. Έτσι, η λογική/επιστημονική ερμηνεία του κόσμου επικράτησε σταδιακά της θεολογικής.

Οι εξελίξεις αυτές ξεκίνησαν από σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ιταλίας: τη Φλωρεντία, τη Ρώμη, τη Βενετία και το Μιλάνο.

 

2. Ο Ανθρωπισμός

Πρόκειται για τη συστηματική μελέτη, μίμηση και διάδοση των έργων των κλασικών συγγραφέων (Ελλήνων και Ρωμαίων), που οδήγησε στη βαθύτερη γνώση του πνεύματος της αρχαιότητας.

 

Το περιεχόμενο του ανθρωπισμού

Μέσα στον 15ο αιώνα εμφανίστηκε μια νέα πνευματική κίνηση, ο Ανθρωπισμός (humanismus). Σε αντίθεση με τον μεσαιωνικό θεοκεντρισμό, ο Ανθρωπισμός έθετε ως σκοπό του την ενασχόληση με τις επιστήμες που στόχος τους είναι η ευτυχία και η τελειοποίηση του ανθρώπου.

Οι ανθρωπιστές παραμέρισαν τη μεσαιωνική παράδοση που τη θεωρούσαν υπεύθυνη για την παραμόρφωση του πνεύματος του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Για να γνωρίσουν πληρέστερα το πνεύμα του πολιτισμού αυτού, άρχισαν με πάθος να αναζητούν σε ολόκληρη την Ευρώπη αρχαία χειρόγραφα και να τα μελετούν. Κατά τη διάρκεια αυτής της επιστροφής στις πηγές δε θέλησαν μόνο να αποκαταστήσουν την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά, αλλά ερεύνησαν και την Αγία Γραφή, χρησιμοποιώντας για την Παλαιά Διαθήκη το πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο. Το επόμενο βήμα τους ήταν να προσφέρουν στους συγχρόνους τους μια αντικειμενική εικόνα της αρχαιότητας, τόσο της ελληνορωμαϊκής, όσο και της χριστιανικής. Γι’ αυτό εκδίδουν, μεταφράζουν και σχολιάζουν τα πιο γνωστά κείμενα των περιόδων αυτών.

Β. Σκουλάτου – Ν. Δημακόπουλου – Σ. Κόνδη, Ιστορία νεότερη, Β΄ Ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας,

Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 2002, Αθήνα, σελ.25 

 

3. Ο οικουμενικός άνθρωπος

Για τους ανθρωπιστές ο ιδανικός τύπος ανθρώπου είναι εκείνος που έχει πλατιά ενδιαφέροντα, ώστε να αποκτά πολλά χαρίσματα, σωματικά, πνευματικά και ψυχικά και να καλλιεργεί την προσωπικότητά του πολύπλευρα. Ο ανθρώπινος αυτός τύπος, ο οικουμενικός άνθρωπος (homo universalis), μπορεί να καθορίσει τη μοίρα του με τις γνώσεις και τη δράση του.

 

 

4. Η συμβολή των Ελλήνων λογίων

Σημαντική συμβολή στην ενίσχυση και διάδοση των ανθρωπιστικών σπουδών, με εκδόσεις και διδασκαλία αρχαιοελληνικών κειμένων, είχαν και Έλληνες πνευματικοί άνθρωποι που μετά την Άλωση μετανάστευσαν σε χώρες της δυτικής Ευρώπης. Σπουδαιότεροι ήταν ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1355-1456) και ο επίσκοπος Νίκαιας Βησσαρίων (1403-1472).

 

5. Η γέννηση του τυπωμένου βιβλίου και η διάδοση της Αναγέννησης

Οι ιδέες και οι αξίες του Ανθρωπισμού και της Αναγέννησης διαδόθηκαν  γρηγορότερα χάρη στην εφεύρεση της εκτύπωσης βιβλίων με κινητά μεταλλικά στοιχεία το 1450 από τον Γερμανό Ιωάννη Γουτεμβέργιο. Τα τυπωμένα βιβλία ήταν περισσότερα, φθηνότερα και λιγότερο ογκώδη από τα χειρόγραφα. Παρόλα αυτά, μόνο οι κάτοικοι των πόλεων είχαν πρόσβαση σε αυτά. Η πλειονότητα του πληθυσμού παρέμενε αναλφάβητη.

 

 

 

 

Πηγές και παραθέματα 

 

Τα αποτελέσματα της Αναγέννησης

Ανανέωση, πνευματική, καλλιτεχνική, θρησκευτική, πολιτική, κοινωνική, ακόμα και οικονομική, χαρακτηρίζει τον αιώνα της Αναγέννησης. Αντίθετα με την αντίληψη του Μεσαίωνα, η Αναγέννηση χώρισε το δημιούργημα από τον δημιουργό. Το δημιούργημα, δηλαδή η φύση και ο άνθρωπος, έγιναν το αντικείμενο προσεκτικότερης μελέτης που είχε ως οδηγό της τη λογική.

Στις παλαιές παραδοσιακές αξίες, η Αναγέννηση θέλησε να προσθέσει και νέες. Αλλά με το να στηρίζουν οι διανοούμενοι ολόκληρη τη γνώση πάνω στο δημιούργημα, οδήγησαν την ανθρωπότητα σε έναν δρόμο τελείως διαφορετικό από αυτόν που βάδιζε το Μεσαίωνα. Η λογική αντικατέστησε την πίστη. Η κυριαρχία του ορθολογισμού στη σκέψη ενισχύθηκε. Αυτό εκδηλώθηκε με την απόρριψη της κάθε αυθεντίας, με την τάση για κριτική, με την προσωπική έρευνα και με την ανάπτυξη του πειράματος.

Οι τέχνες γνώρισαν μια παρόμοια ανάπτυξη. Τα πρότυπα, το πνεύμα και η τεχνική άλλαξαν. Η φροντίδα για την απεικόνιση της πραγματικότητας, η λατρεία του σώματος και η αγάπη για την πλαστικότητα έφεραν στην τέχνη έναν αναπτυσσόμενο ατομικισμό και εμπνεύσεις περισσότερο υλιστικές.

Ένας αιώνας τόσο ριζοσπαστικός δεν μπορούσε να εξαιρέσει από την κριτική του τη θρησκεία. Γοητευμένα από τη μελέτη του Ευαγγελίου, πολλά εκλεκτά πνεύματα άρχισαν να βλέπουν με σκεπτικισμό την κατάσταση που επικρατούσε στην Εκκλησία και να ασκούν κριτική. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης πίστευε ακόμη, η αθεΐα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, όμως, με την αμφισβήτηση που διαμορφωνόταν, η ενότητα της Καθολικής Εκκλησίας κινδύνευε.

Β. Σκουλάτου – Ν. Δημακόπουλου – Σ. Κόνδη, Ιστορία νεότερη, Β΄ Ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας,

Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 2002, Αθήνα, σελ.55 

 

Η μόρφωση, ένας λαμπρός ήλιος που ανατέλλει

Ω καιροί, Ω επιστήμες! Είναι μια απόλαυση ζωής. Πρέπει να παραμεριστούν και να εκδιωχθούν μακριά, όσοι στέκονται εμπόδιο στη μόρφωση, όπως το μαύρο σύννεφο στο λαμπρό ήλιο που ανατέλλει. Οι καλές τέχνες και οι επιστήμες πρέπει να αναβιώσουν. Η μόρφωση πρέπει να κυριαρχή­σει. Η βαρβαρότητα πρέπει να εκδιωχθεί και πέρα από τις ερήμους.

Επιστολή του Urlich Hutten προς τον Pirkheimer (1518) στο: Geschichtliche Quellenhefte mit Überblick, αρ. 4-5, 23.

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 132]

 

Ο ιδανικός τύπος ανθρώπου της Αναγέννησης (σύμφωνα με κείμενα της εποχής)

• Είναι ευγενής, πνευματώδης, ευφυής, χαριτωμένος, μετρημένος, σοβαρός, ανθρώπινος δίκαιος αλλά και δυνατός, φοβερός, όταν πρέπει.
• Γνωρίζει ελληνικά, λατινικά, αραβικά και άλλες γλώσσες.
• Ασχολείται με τη λογοτεχνία, τις επιστήμες και τις καλές τέχνες.
• Αθλείται, έχει σωματική δύναμη, είναι ικανός πολεμιστής, μαχητικός, διακατέχεται από το αί­σθημα της αλληλεγγύης.

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 132]

 

Οι απαρχές της νεότερης αστρονομίας

Μετά από μακρές έρευνες είμαι πεπεισμένος: ότι ο ήλιος μένει σταθερός, περιστοιχιζόμενος α­πό πλανήτες που περιστρέφονται γύρω του και αυτός είναι το κέντρο και η πηγή φωτός· η γη εί­ναι ένας πλανήτης που υπόκειται σε διττή κίνηση· ότι η ημερήσια και η ετήσια κίνησή του καθώς και η περιοδική επάνοδος των εποχών είναι το αποτέλεσμα της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της και από την περιοδική κίνησή της γύρω από τον ήλιο.

Από το έργο του Νικόλαου Κοπέρνικου, Για τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, 1543

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 132]

 

Λεονάρντο ντα Βίντσι: ο εφευρέτης

Επιστολή του Λεονάρντο ντα Βίντσι στο δούκα του Μιλάνου Φραγκίσκο Σφόρτσα, 1482

 

Εκλαμπρότατε Κύριε,

[…] απευθύνομαι στην Εξοχότητά Σας, για να σας αποκαλύψω τα μυστικά μου και να σας προτείνω να υλοποιήσετε αυτά που θα αναφέρω με συντομία αμέσως παρακάτω:

Έχω επινοήσει ένα μοντέλο γεφυρών πολύ ελαφριών και στερεών, που μπορούν εύκολα να μεταφερθούν.

Μπορώ να κατασκευάσω κλειστά άρματα, ασφαλή και απρόσβλητα, που θα μπορούν να δι­εισδύουν με τα πυροβόλα τους στις γραμμές των εχθρών […]

Σε περιόδους ειρήνης μπορώ να ικανοποιήσω κάθε ανάγκη για σχεδιασμό οικοδομημάτων δημόσιων ή ιδιωτικών, έργων μεταφοράς νερού […]

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 132-133]

 

Η επιστημονική έρευνα

Χωρίς το πείραμα, δεν υπάρχει βεβαιότητα. Πριν από τη διατύπωση ενός γενικού κανόνα, πρέ­πει να επαναληφθεί το πείραμα δύο ή τρεις φορές, για να διαπιστωθεί ότι τα αποτελέσματα είναι τα ίδια. Καμιά ανθρώπινη έρευνα δεν μπορεί να είναι αληθινή επιστήμη, αν δεν αποδεικνύεται μαθηματικά.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 133]

 

Τι είναι η προοπτική

Υπάρχουν τρία είδη προοπτικής. Το πρώτο, σχετικό με τους παράγοντες της οπτικής σμίκρυν­σης των αντικειμένων, ή, όπως την ονομάζουν, την προοδευτική οπτική σμίκρυνση των αντικειμένων καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας. Το δεύτερο είναι τρόπος με τον οποίο τα χρώματα των αντικειμένων ξεθωριάζουν, καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας. Το τρίτο και τελευταίο συνίσταται στο να προσδιορίσουμε πόση πρέπει να είναι η οπτική σμίκρυνση των αντικειμένων, καθώς απομακρύνονται από την όρασή μας.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Σημειωματάρια

[βιβλίο του καθηγητή, σελ. 133]

 

Ένας ορισμός του Ανθρωπισμού

Τι είναι ο ανθρωπισμός; 

Σήμερα θα απαντούσαμε: “η μελέτη των ουμανιστικών επιστημών, δηλαδή της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων”.

Στα τέλη όμως του 15ου αιώνα, την εποχή δηλαδή που ο Ανθρωπισμός άρχισε να ανθίζει, σήμαινε βασικά την καλλιέργεια των επιστημών που είχαν σαν σκοπό την ευτυχία και την τελειοποίηση του ανθρώπου, σ’ αντίθεση προς τη θεολογία που έγινε σχολαστική και που στρεφόταν αποκλειστικά προς τη μεταφυσική. Από την αντίθεση αυτή προς το Σχολαστικισμό, ο Ανθρωπισμός πήρε το όνομά του.

Φραντς Μπρεντάνο, Η Αναγέννηση, μετάφραση Σ. Μαργέτη.

[πηγή: Β. Σκουλάτου – Ν. Δημακόπουλου – Σ. Κόνδη, Ιστορία νεότερη, Β΄ Ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας,

Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 2002, Αθήνα, σελ.25]  

 

 

 

Θέλω κι άλλο!

• HISTORY OF IDEAS – The Renaissance: σύντομο βίντεο με ελληνικούς υπότιτλους.
• «Μια φορά κι έναν καιρό ο άνθρωπος. 14. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης»: βίντεο.

 

❦