Ο Σεφέρης για τη χρήση της Ιστορίας από τον Καβάφη
Έτσι συλλογιζόμαστε τον Καβάφη, τον ιστορικό ποιητή, δηλαδή τον ποιητή που η χρήση της Ιστορίας –η συγκινησιακή χρήση της Ιστορίας- του επιτρέπει να εκφραστεί καλύτερα. […] Οι εποχές που του παρέχουν τους ήρωές του δεν είναι γι’ αυτόν απλές αναδρομές ή προφάσεις, είναι ζωντανά πράγματα και παρόντα, που του επιτρέπουν να κινήσει τα πρόσωπά του όπως το θέλει η ιδιοσυγκρασία του. [1]
Αυτόν τον καθρέφτη προτείνει ο ποιητής· κοιτάζουνται όσοι δεν «επαναπαύονται», όσοι έχουν το θάρρος να κοιταχτούνε· είναι ο καθρέφτης του χρόνου· είναι το αίσθημα του χρόνου. Με λίγα λόγια πιο απλά: υπάρχει ένα αίσθημα χρονικού συνταυτισμού· το παρελθόν συνταυτίζεται με το παρόν και ίσως και με το μέλλον –
|
Time present and time past
Are both perhaps present in time future
And time future contained in time past
|
Ο χρόνος ο παρών και ο χρόνος ο παρελθών
είναι ίσως και οι δυο παρόντες στον μέλλοντα χρόνο
και το παρελθόν περιέχει το μέλλον.
μτφρ. Γ. Σεφέρης
|
θα πει σ’ ένα από τα τελευταία του ποιήματα ο Έλιοτ. [2]
Τα σκηνικά που προτιμούσε
Ο κόσμος του Καβάφη βρίσκεται στις παρυφές των τόπων, των ανθρώπων, των εποχών που με τόση επιμέλεια εξακρίβωνε· εκεί που υπάρχουν κράματα πολλά, μεταπτώσεις, μεταστάσεις, παραβάσεις· σε πολιτείες που λάμπουν και τρεμοσβήνουν: στην Αντιόχεια, στην Αλεξάνδρεια, στη Σιδώνα, στη Σελεύκεια, στην Οσροηνή, στην Κομμαγηνή· είναι ένας κόσμος ερμαφροδίτων, και η γλώσσα που μιλούν ένα κράμα. [3]
♦
Γιώργος Σεφέρης, Κ. Π. Καβάφης, Θ. Σ. Έλιοτ· παράλληλοι, (1946)
Ο πιο επίμονος σχολιαστής της ζωής και του έργου του Καβάφη, ο Τίμος Μαλάνος, παρατηρεί: «Έβαλε στους στίχους του μέσα δάνειες φράσεις, ακόμα και χωρία αρχαίων κειμένων αμετάφραστα, όπως θα έκανε ένας συγγραφέας που γράφει μια διατριβή, όχι όμως και ένας ποιητής». Και για να δείξει πόσο κακή είναι αυτή η συνήθεια του Καβάφη, τον παρωδεί στιχουργώντας κομμάτια από τη Σούδα, το Λεξικό. Θα είχε δίκιο. Ο Καβάφης θα μπορούσε να ήταν στιχουργημένη Σούδα, όπως ο Έλιοτ στιχουργημένος Frazer, αν δεν είχαν την ευαισθησία που έχουν. Η ευαισθησία κάνει τον ποιητή. Η διάνοια, η λογική οξύτητα, η μάθηση, είναι γι’ αυτόν πράγματα πολύ σπουδαία, αλλά το θεμέλιο είναι η ευαισθησία. «Είναι ο αισθησιακός συντελεστής της διάνοιας που κάνει τη διαφορά» θα γράψει ο Έλιοτ… Ο τύπος της ευαισθησίας του Καβάφη είναι μια κράση αδιάλυτη αίσθησης, μάθησης και σκέψης. Το βασικό στοιχείο της ενότητας του έργου του –αυτό ακριβώς που δεν έχει η Σούδα…
Στα εβδομήντα χρόνια της ζωής του δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να μεταμοσχεύει σταλαματιά-σταλαματιά τον εαυτό του στα εκατόν πενήντα τέσσερα ποιήματά του… Το υλικό του Καβάφη είναι πεζό, στεγνό, συναισθηματικά ουδέτερο, αφηρημένο. Έχει την αντίθετη ιδιοσυγκρασία από το υλικό που χρησιμοποιεί ο Σολωμός. Ο Σολωμός και ο Καβάφης είναι άνθρωποι που ακολουθούν την αντίστροφη ακριβώς πορεία. Ξεκινούν από τους αντίποδες: ο Σολωμός, μ’ ένα υλικό πολύ ζωντανό και ατίθασο, όλο χρώμα, σφρίγος και ορμέμφυτο, παλεύοντας αδιάκοπα μαζί του, με τη γνώση, τη συνείδηση και την άσκηση…παλεύοντας να το υποτάξει στην ακρίβεια και στην τάξη της υψηλής έκφρασης. Ο Καβάφης, μ’ ένα υλικό γερασμένο σε μοναστήρια και βιβλιοθήκες, προσπαθώντας να το σαρκώσει με το σώμα του… ένα υλικό άδειο από αίσθημα, όπως το θηκάρι του νεκρού τζίτζικα, αλλά που διατηρεί τη σοφία και τα παλιά τεχνάσματα της κίνησης του λόγου και της ακρίβειας. Αυτοί είναι οι δύο αντίθετοι δρόμοι που ακολουθούν ο Σολωμός και ο Καβάφης. Όμως η γη είναι σφαίρα, και ίσως να έχουν συναντηθεί κιόλας.
Λοιπόν το μόνο πράγμα που έφερνε στον Καβάφη η παράδοσή του, ήταν αφηρημένες κινήσεις και τα σχήματα της ακρίβειας: μια χορογραφία χωρίς το χορευτή. Το χορευτή έπρεπε να τον βρει ο Καβάφης…
Στον Καβάφη, πολύ συχνά, ενώ η γλωσσική διατύπωση είναι ουδέτερη και ασυγκίνητη, η κίνηση των προσώπων και των γεγονότων είναι τόσο πυκνή, τόσο στεγανή, θα έλεγα, που θαρρείς πως τα ποιήματά του τραβούν τη συγκίνηση δια του κενού. Αυτό το κενό που δημιουργεί ο Καβάφης, είναι το στοιχείο που κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη φράση του και την τρεχάμενη πεζολογία που θέλησαν να του αντιπαραβάλουν. Π Πέτρος Βλαστός, που αντιπαθούσε τον Καβάφη όσο και τον Έλιοτ, έγραφε πως τα ποιήματά του είναι «βάθρα… που τους λείπουν τ’ αγάλματα…». Αν της αφαιρέσει κανείς το χλευασμό, δεν είναι άσκημη η εικόνα. Πολλές φορές τα ποιήματα του Καβάφη δείχνουν τη συγκίνηση που θα είχαμε από ένα άγαλμα που δεν είναι πια εκεί: που ήταν εκεί, το είδαμε, και το έχουν τώρα μετατοπίσει…
