Δ Ο Κ Ι Μ Ι Ο
Το δοκίμιο είναι ένα ιδιαίτερο γραμματειακό είδος του πεζού λόγου, με μέση έκταση, που πραγματεύεται μια ευρεία ποικιλία θεμάτων (φιλολογικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, θέματα της καθημερινής ζωής, της τέχνης, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας), χωρίς, όμως, να τα εξαντλεί.
Το δοκίμιο, όπως το δηλώνει και η λέξη, είναι μια δοκιμή, μια απόπειρα για προσέγγιση και προβληματισμό πάνω σε θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Ο ίδιος ο όρος «δοκίμιο/δοκιμές» σημαίνει ότι τίποτα δεν είναι τετελεσμένο, ότι αποκλείεται κάθε δογματισμός και επιτρέπεται αλλαγή στις κατευθύνσεις και τις απόψεις.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ
| Περιεχόμενο | Ποικίλη θεματογραφία που διερευνάται μέσα από την προσωπική-υποκειμενική σκοπιά του συγγραφέα.
Δεν στέκεται στο επικαιρικό και το προσωρινό, αλλά (και όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο) ανάγεται στο μόνιμο και το γενικό. Από τη λεπτομέρεια προχωρά στη γενική θεώρηση και εποπτεία. |
| Συγγραφέας– Πομπός | Συντάσσεται από κάποιον (διακεκριμένο) άνθρωπο των τεχνών, των γραμμάτων ή της επιστήμης, με ευρεία καλλιέργεια, βαθιά και πλούσια πείρα ζωής, ουσιαστικό προβληματισμό, διεισδυτικό πνεύμα και ικανότητα εποπτείας, καλαισθησία. |
| Δέκτης | Το ευρύ κοινό, ο μέσος μορφωμένος άνθρωπος που δεν διαθέτει, όμως, εξειδικευμένες γνώσεις και πληροφόρηση για το θέμα. |
| Τρόποι πειθούς | Όλοι οι τρόποι πειθούς, ανάλογα με την περίσταση |
| Σκοπός | Το δοκίμιο αποτελεί απόπειρα προσέγγισης ενός θέματος. Ο δοκιμιογράφος θέτει κάποια ερωτήματα και, επιστρατεύοντας τις γνώσεις, τις σκέψεις και την εμπειρία του, προσπαθεί να δώσει στα ερωτήματα αυτά μια επαρκή, έστω και προσωρινή, απάντηση.
Εκφράζει παρατηρήσεις, σκέψεις και συναισθήματα, προσπαθεί να ερμηνεύσει εκλαϊκεύοντας ένα θέμα, περιδιαβαίνει ελεύθερα στον χώρο των ιδεών. Απώτερος στόχος του είναι να εκθέσει τις ιδέες του, να μοιραστεί τον προβληματισμό του με τον αναγνώστη. Επιδιώκει, λοιπόν, με το κείμενό του να πληροφορήσει τον αναγνώστη, να τον ενημερώσει, να τον προβληματίσει, να τον πείσει, να τον διδάξει, δηλαδή, με την ευρύτερη έννοια. Ο δοκιμιογράφος, ωστόσο, δεν απευθύνεται μόνο στη νόηση αλλά και στον συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη, επιζητεί, δηλαδή, να τον συγκινήσει και να τον τέρψει. |
| Δομή | Άλλοτε: αυστηρή, λογική οργάνωση-διάρθρωση και διευθέτηση των ιδεών. Τριμερής δομή: α. Πρόλογος (θέμα, θέση) – β. Κύριο θέμα (επιχειρηματολογία – αποδεικτικό υλικό) και γ. Επίλογος (συγκεφαλαίωση-συμπέρασμα).
Άλλοτε: χαλαρή δομή, ελεύθερη περιήγηση στον χώρο των ιδεών και συνειρμικές συνδέσεις, μεγαλύτερη σημασία στην ύφανση του λόγου.
Πάντοτε, όμως, υπάρχει ένα σταθερό θεματικό κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλες οι επιμέρους ιδέες. |
| Γλώσσα | Λεξιλογικός πλούτος, λόγια στοιχεία, λέξεις δηλωτικές αφηρημένων εννοιών, υποτακτική σύνδεση και άλλα στοιχεία που δηλώνουν την παιδεία και τη στοχαστικότητα του συγγραφέα. Αλλά και διάσπαρτα στοιχεία του καθημερινού προφορικού λόγου. |
| ύφος | Το ύφος είναι απολύτως προσωπικό, έχει τη σφραγίδα του δοκιμιογράφου, επειδή είναι προϊόν προσωπικής πνευματικής και αισθητικής ωριμότητας.
Άλλοτε: επίσημο, σοβαρό, αυστηρό, επιστημονικό.
Άλλοτε: οικείο, άμεσο, γλαφυρό, ελεύθερο, λογοτεχνικό, ποιητικό, συναισθηματικά φορτισμένο. |
Η γλώσσα του δοκιμίου
Η γλώσσα του δοκιμίου υπακούει σε μια λογιότερη γραμματική που ταιριάζει στον επιστημονικό ή τον στοχαστικό λόγο. Υπάρχουν:
- διάφορες τεχνικές ομαλής ή φυσικής μετάβασης και συνοχής (π.χ. συνεκτικά μόρια και εκφράσεις, φράσεις-γέφυρες).
- εκφραστικά μέσα, που χαρακτηρίζουν έναν περισσότερο επιστημονικό λόγο. Για παράδειγμα: μόρια και εκφράσεις που φανερώνουν ορισμένη στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του και την αλήθεια των λεγομένων (πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως κ.λπ.), εκφράσεις που φανερώνουν την οπτική γωνία του για τα γραφόμενα (επιρρήματα του τύπου «κοινωνικά», «πολιτικά», «νομικά» κ.λπ.), λέξεις που δείχνουν την πρόθεση του δοκιμιογράφου να αναδιατυπώσει τη θέση του (αναλυτικά, συμπερασματικά κ.λπ.).
- γλώσσα δηλωτική (κυριολεκτική) ή συνυποδηλωτική (μεταφορική), ανάλογα με τον σκοπό του συγγραφέα
.• λεξιλόγιο αφηρημένο, αλλά και με στοιχεία προφορικότητας στην έκφραση και κάποια οικειότητα, στοιχεία τα οποία οφείλονται στη διάθεση του δοκιμιογρά φου να επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη.
Η σύνταξη χαρακτηρίζεται από:
- τη σύνθετη δομή των προτάσεων,
- τη μεγαλύτερη χρήση του υποτακτικού λόγου, σε αντίθεση με τον παρατακτικό λόγο,
- την επιγραμματική και αποφθεγματική διατύπωση των απόψεων, καταστάλαγμα ώριμου στοχασμού.
Η συχνότατα με την οποία παρουσιάζονται τα παραπάνω χαρακτηριστικά ποικίλλει, ανάλογα με το ύφος του κάθε δοκιμιογράφου. Έτσι, ενώ τα δοκίμια του Ευάγγελου Παπανούτσου έχουν μάλλον επιστημονική και λογοκρατική διατύπωση, τα δοκίμια του Άγγελου Τερζάκη, του Γιώργου Θεοτοκά και του Γιώργου Σεφέρη έχουν συνήθως πιο λογοτεχνική διατύπωση.
ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ
| ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ | ||
| Περιεχόμενο | Παρατηρήσεις, διαπιστώσεις, επισημάνσεις, προβληματισμοί, ιδέες του συγγραφέα. Λογικό περιεχόμενο, αξιόπιστη, ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας. | Παρατηρήσεις, προβληματισμοί, ιδέες, αλλά και εμπειρίες, υποκειμενικές αισθήσεις, οράματα, προσωπικές συλλήψεις και συναισθήματα του συγγραφέα. Βιωματικό περιεχόμενο, πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας. |
| Συγγραφέας– Πομπός | Κυρίαρχη η επιστημονική ιδιότητα, ο γνωστικός εξοπλισμός. | Κυρίαρχη η ιδιότητα του λογοτέχνη, η ευαισθησία, η φαντασία, η υποκειμενικότητα. |
| Πρόθεση – Σκοπός | Απόδειξη μιας θέσης: ο δοκιμιογράφος κρίνει ή εκλαϊκεύει επιστημονικά θέματα, διασαφηνίζοντας κάποια σημεία τους που δεν είναι κατανοητά. Πληροφορεί, ερμηνεύει, αποδεικνύει, μεταδίδει στο ευρύ κοινό γνώσεις φιλτραρισμένες από την προσωπικότητά του. Θεμελίωση, ανασκευή θέσης, πληροφόρηση, πειθώ. | Ελεύθερος στοχασμός: ο δοκιμιογράφος περιδιαβαί νει ελεύθερα πάνω σε ένα θέμα και εκφράζει τις προσωπικές του παρατηρήσεις, εκτιμήσεις και προβληματισμούς, που τα αντλεί από τη γενική πείρα της ζωής του, τις γνώσεις, τις σκέψεις και τη φαντασία του. Εξομολογητικός τόνος, με απώτερο σκοπό να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση. |
| Γλώσσα | Δηλωτική- κυριολεκτική. Αφηρημένες λέξεις και ειδικοί όροι. Λογιότερες λέξεις. Χρήση συνεκτικών μορίων. Χρήση λέξεων και εκφράσεων που
– προσδιορίζουν το ποσοστό αλήθειας των λεγομένων (πιθανώς, βεβαίως), – φανερώνουν την οπτική γωνία θεώρησης των λεγομένων (οικονομική, κοινωνική, πολιτική), – ανακαλύπτουν την πρόθεση αναδιατύπωσης (αναλυτικά, συνοψίζοντας). |
Συνυποδηλωτική- μεταφορική.
Παρέκκλιση από τη γλωσσική νόρμα.
Προφορικότητα στην έκφραση: χρήση καθημερινών λέξεων –εκφράσεων Σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, αναλογίες, εικόνες). Χρήση συμβόλων. Λέξεις-εκφράσεις με συγκινησιακή φόρτιση. Λογοτεχνικότητα- καλαίσθητη διατύπωση. |
| Δομή | Λογική διάταξη – δόμηση του λόγου. Τριμερής διαίρεση: – Πρόλογος /εισαγωγή – Κύριο μέρος / ανάπτυξη – Επίλογος. | Συνειρμική: διαισθητική ανάπτυξη των ιδεών. Δεν είναι εύκολο να ανιχνεύσουμε τη σχέση θέση-απόδειξη. Ενδιαφέρει περισσότερο η ύφανση του λόγου κι όχι η λογική που διέπει το δοκίμιο. Η συνεκτικότητα στηρίζεται στη συνειρμική σύνδεση των παραγράφων. Η οργάνωση του κειμένου δεν ακολουθεί κανόνες λογικής απόδειξης, καθώς το βάρος πέφτει στις περιγραφές, τις αφηγήσεις, τις μεταφορές και τις παρομοιώσεις, που συνθέτουν ποιητικές εικόνες. |
| Τρόποι πειθούς | Κυρίαρχη η επίκληση στη λογική | Κυρίαρχη η επίκληση στο συναίσθημα. |
| ύφος | Σοβαρό, επίσημο, αυστηρό, επιστημονικό. | Γλαφυρό, άμεσο, οικείο, προσωπικό, παραστατικό. |
| Σκοπιά– Οπτική | Αντικειμενική: τεκμηρίωση με βάση τις γνώσεις. Ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας. Προσεγγίζει τον επιστημονικό λόγο και έχει αποδεικτικό χαρακτήρ | Υποκειμενική: προσωπική σκοπιά, ελευθερία ερμη νείας του θέματος, παράθεση υποκειμενικών κρίσεων που σχετίζονται με την παρατήρηση ή τη φαντασία. Βιωματική – πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας. Προσεγγίζει τη λογοτεχνία (πλούτος ιδεών και έκφρασης). |
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Να διαβάσετε τα παρακάτω αποσπάσματα κειμένων. Το πρώτο αναφέρεται στην τέχνη και το δεύτερο στον ρόλο της ποίησης. Να τα κατατάξετε, με βάση τα χαρακτηριστικά τους, σε ένα από τα είδη του δοκιμίου (αποδεικτικό ή στοχαστικό).
- Για να εξηγήσουν το παράξενο αυτό φαινόμενο, μερικοί αισθητικοί -πώς δηλαδή μπορεί κανείς να δαμάζει τις δυστυχίες, τις συμφορές και τις φρίκες που παρουσιάζουν σχεδόν πάντα το έπος, το μυθιστόρημα και, κατά κανόνα, η τραγωδία-, έφτασαν να πουν πως ο θεατής ή ο αναγνώστης, την ώρα που βλέπει ή διαβάζει, αισθάνεται κάποια ασφάλεια και κάποια υπεροχή απέναντι των τραγικών ηρώων, μακαρίζει τον εαυτό του που δεν πάσχει όσα δεινά πάσχουν οι δύσμοιροι εκείνοι, κι απ’ αυτό προέρχεται η ευχαρίστηση και η διασκέδασή του.
Η εξήγηση βρίσκεται αλλού -βρίσκεται σ’ αυτή την ίδια την Τέχνη, στη φύση της, στην ουσία της ή, αν θέλετε, στο μυστήριό της. Γιατί κι η Τέχνη, όπως τόσα άλλα σ’ αυτό τον κόσμο, είναι ένα μυστήριο. Συλλογισθείτε μόνο τούτο: ένα πράγμα, που, αν το βλέπαμε στη ζωή, στην πραγματικότητα, δεν θα μας έκανε παρά αποστροφή, βδελυγμία, φρίκη -ντροπή κάποτε-, όταν μας το παρουσιάζει ένας ζωγράφος, ένας γλύπτης, ένας ποιητής, ένας μυθιστοριογράφος, μας φαίνεται όχι μόνο ανεκτό, αλλά και τερπνό κι ωραίο. Δεν είναι αυτό ένα μυστήριο, κάτι σαν μετουσίωση, κάτι σαν χημική ένωση, που από δύο σώματα παράγει ένα τρίτο ολωσδιόλου διαφορετικό; Αισθανόμαστε βέβαια και λύπη και φρίκη, όταν το πράγμα που μας παρουσιάζει ο καλλιτέχνης είναι λυπηρό ή φρικτό, αλλά η λύπη μας, η φρίκη μας, είναι πολύ διαφορετική από εκείνη που θα είχαμε, αν βλέπαμε το ίδιο λυπηρό ή φρικτό πράγμα στην πραγματικότητα. Φανταστείτε άξαφνα τι θα παθαίναμε, αν βλέπαμε τεράστια φίδια, θεριά, να περισφίγγουν και να πνίγουν ανθρώπους, αλλά το σύμπλεγμα του Λαοκόoντα μας ευχαριστεί, μας διασκεδάζει.
[Γρηγόρης Ξενόπουλος, «Η διασκεδαστική τέχνη», στο βιβλίο: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Λυκείου, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1983, σ. 240]
- «Καθένας όπως νιώθει», συνηθίζουν να λένε. Κι εγώ ένιωθα πολίτης τ’ ουρανού. Ένα σκαλοπάτι πιο πάνω απ’ την αντίληψη ότι η Ποίηση είναι μια απλή εξομολόγηση, έβλεπα ν’ αλλάζει ο ορίζοντας και ολόκληρο το τοπίο, ακριβώς όπως από την κορυφή 105 ενός νησιού στα δικά μας τα μέρη όπου, άξαφνα, οι γνώριμες προεξοχές της στεριάς αλλάζουνε σχήμα, σου αποκαλύπτονται ανυποψίαστοι όρμοι και κάβοι, μακρινές ράχες άλλων νησιών, ένας καινούργιος, πιο πλατύς και πιο πλούσιος στην ποικιλομορφία του κόσμος. Κι η κρησάρα της συνείδησης ν’ απορρίπτει και να κρατάει, να κρατάει και ν’ απορρίπτει, όσο που μια μέρα να νιώσεις τον εαυτό σου καθαρό και διάφανο, τέτοιον που όλες οι μυστικές σου ροπές τον θέλανε, και που όλες οι συνθήκες γύρω σου συνωμοτούσαν να τον παραλλάξουν. Τόσο δύσκολο, μα τόσο δύσκολο, ν’ αφήσεις την εποχή σου να σε σφραγίσει, χωρίς να σε παραχαράξει.
- [Ο. Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 4 1996]
