To είναι και το φαίνεσθαι

Από τον Ευριπίδη στο σήμερα

Μια από τις βασικές ιδέες που διατρέχει την τραγωδία του Ευριπίδη «Ελένη», είναι η αντίθεση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι η αντίθεση δηλαδή ανάμεσα στην αλήθεια των πραγμάτων και την ψευδαίσθηση που μπορεί αυτά να μας προκαλούν. Εν προκειμένω η Ευριπίδεια «Ελένη» είναι μια γυναίκα που ενώ το σώμα της βρίσκεται αμόλυντο στην Αίγυπτο, το όνομά της διασύρεται αφού θεωρείται, η αιτίατου Τρωικού πολέμου και του χαμού τόσων αθώων ψυχών. Στη συνείδηση λοιπόν όλων είναι μια γυναίκα μισητή. Είναι μια γυναίκα θύμα της εικόνας της αλλά και της εντύπωσης που οι άλλοι έχουν παραδοσιακά σχηματίσει για κείνην.

Με δεδομένη την αντίθεση ανάμεσα στην ουσία και τα φαινόμενά της, με δεδομένη ακόμη την ατελή φύση του ανθρώπου που εγκλωβίζεται στις εντυπώσεις των αισθήσεων, στην τραγωδία «Ελένη», αποκαλύπτονται ερωτηματικά σχετικά με το κύρος της αλήθειας αλλά και της γνώσης. Υπάρχει μία και μόνη αλήθεια; Μήπως τελικά οι άνθρωποι περνάμε όλη τη ζωή μας πιστεύοντας ως αληθινό κάτι που ουσιαστικά είναι μόνο μια ψευδαίσθηση;Το φιλοσοφικό αυτό ερώτημα (και πολλά άλλα) διαπραγματεύεται στις τραγωδίες του ο Ευριπίδης επηρεασμένος από τους σοφιστές και τις ριζοσπαστικές απόψεις τους, εξ΄ ου  και ο χαρακτηρισμός του «φιλόσοφος επί σκηνής».

Η ιδέα του εγκλωβισμού στην εικόνα απετέλεσε το βασικό μοτίβο πολλών μύθων όπως του Νάρκισσου ο οποίος  πεθαίνει αυτοθαυμαζόμενος στο νερό του ποταμού που το χρησιμοποιούσε ως κάτοπτρο.Και στη σύγχρονη όμως λογοτεχνία έχομε πάμπολλα παραδείγματα:«Ο μικρός πρίγκιπας» του Antoine de Saint-Exupery,  ανάμεσα στα μηνύματα ηθικής που περνάει, θίγει το θέμα του φαίνεσθαι και του είναι. Χαρακτηριστικό απόσπασμα του βιβλίου είναι: «On ne voit bien qu’ avec le coeur. L’essentiel est invisible pour les yeux» δηλαδή «μόνο με την καρδιά βλέπουμε καλά, την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια».Αντίστοιχα ο Γ. Σεφέρης στην δική του «Ελένη» αναφερόμενος στη ματαιότητα του πολέμου και τις ψευδαισθήσεις που γεννά τον ακούμε να λέει:

«Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία

{….}

Τίποτε στην Τροία –ένα είδωλο.

Έτσι το θέλαν οι θεοί.

Κι ο Πάρης, μ΄ έναν ίσκιο πλάγιαζε σαν να ήταν πλάσμα

Ατόφιο.

Κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.

{…}

Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μια Ελένη…..

Σήμερα η αντίθεση ανάμεσα στο είναι-φαίνεσθαι προβάλλει εντονότερα από κάθε άλλη εποχή, μιας και η εποχή μας, η εποχή της εικόνας, όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς, επιτρέπει κάτι τέτοιο. Η προσκόλληση μας στο φαινομενικό αποτελεί εμπόδιο στην προσπάθειά μας να πλησιάσουμε και να αναγνωρίσουμε την αλήθεια. Πολλές φορές οι περισσότεροι από εμάς εκλαμβάνουμε ως μόνο αληθινό αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί από τη μια το εικονικό είναι δεδομένο και προφανές, από την άλλη η αλήθεια απαιτεί προσπάθεια, αναζήτηση σε βάθος και κριτική ικανότητα για να κατακτηθεί. Επίσης η αναζήτηση της αλήθειας πολλές φορές είναι μια επίπονη διαδικασία την οποία δεν είναι όλοι  διατεθειμένοι να υποστούν ή ακόμη χειρότερα επιλέγουν συνειδητά να ζούν με τις ψευδαισθήσεις. Για παράδειγμα και ο ίδιος ο Μενέλαος στην «Ελένη», όταν έρχεται η ώρα της αναγνώρισης(η μεταβολή από την άγνοια στην γνώση),αδυνατεί να αναγνωρίσει την προσωπική του αλήθεια. Η Ελένη που έχει μπροστά του, η συγκεκριμένη δηλαδή εικόνα τον παραπλανά και αρνείται(αρχικά τουλάχιστον) να «δει» ότι έχει μπροστά του την αληθινή Ελένη.

Ο χώρος όμως που κατά κύριο λόγο στηρίζεται στην εικόνα εις βάρος, τις περισσότερες φορές της αλήθειας, είναι εκείνος της τηλεόρασης,ένας χώρος όπου η ανώδυνη σαγήνη μπορεί να γίνει επικίνδυνη τυραννία. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από τη συνέντευξη που έδωσε ο Νιλ Πόστμαν, ένας από τους σκληρότερους επικριτές των ΜΜΕ, στο Θ. Λάλα (27/05/2001).Τα συμπεράσματα δικά σας….:

–Αρα η όραση δεν είναι ο καλύτερος σύμβουλος για να πάει κανείς στην ουσία των πραγμάτων;

«Οχι, καθόλου. Κάποια πράγματα μπορείς να τα καταλάβεις κοιτάζοντας το πρόσωπο, τις εκφράσεις ενός ανθρώπου. Μπορείς να καταλάβεις αρκετά, όχι όμως την ουσία».

­- Είδα δεν σημαίνει γνώρισα…

«Ακριβώς, αν και υπάρχει μια άλλη έκφραση που λέει: “Είδα και πίστεψα”. Βέβαια εγώ δεν πιστεύω ότι αυτό ισχύει. Στην περίπτωση της τηλεόρασης ναι μεν σε βοηθάει να καταλάβεις κάποια πράγματα για τους ανθρώπους τους οποίους προβάλλει, δεν σε βοηθάει όμως να κατανοήσεις καλύτερα τις ιδέες τους. Μπορεί να ξέρουμε ήδη τα πάντα γύρω από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, ο πολιτισμός μας όμως εξακολουθεί να έχει ως επίκεντρο την τηλεόραση. Ο Μάρσαλ Μακλούαν λέει ότι άνθρωποι σαν τον Αδόλφο Χίτλερ δεν θα είχαν πετύχει αν στην εποχή τους υπήρχε η τηλεόραση. Ο Χίτλερ ήταν ευερέθιστος, άνθρωπος που παρασυρόταν εύκολα από το συναίσθημα. Η τηλεόραση θέλει ψυχραιμία, ήπιους τόνους. Δεν ξέρω κατά πόσο αυτό αληθεύει, ο Μακλούαν πάντως υποστηρίζει ότι οι τύραννοι του μέλλοντος δεν θα είναι τόσο έντονοι στις αντιδράσεις τους αλλά άνθρωποι ήρεμοι και με ψυχραιμία. Οι τύραννοι του μέλλοντος θα είναι αυτοί που μπορούν να λένε την πιο σκληρή είδηση απαθείς και μερικές φορές με ένα κάποιο χαμόγελο στα χείλη. Εγώ συμπληρώνω ότι οι τύραννοι του μέλλοντος θα είναι πιο επικίνδυνοι γιατί θα είναι οι ηλίθιοι της τηλεόρασης που το μόνο που ξέρουν είναι να σερβίρουν ό,τι φαγητά ετοιμάζουν τα αφεντικά τους ή αυτοί που συμμετέχουν στον “Μεγάλο Αδελφό” και καταλήγουν νικητές. Οι τύραννοι του μέλλοντος θα είναι άνθρωποι που δεν θα μπορούν να διακρίνουν το ιδιωτικό από το δημόσιο, θα “γδύνονται” με ευκολία αν με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να κάνουν όλο και περισσότερους τηλεθεατές να τους παρακολουθούν»………..