Στις 26 Απριλίου 1937, στα πλαίσια του Ισπανικού Εμφυλίου (1936-1039) γερμανοί και ιταλοί πιλότοι βομβάρδισαν την κωμόπολη Guernica στη χώρα των Βάσκων της Ισπανίας (κοντά στο Μπιλμπάο). Ο Pablo Picasso εμπνεύστηκε από αυτό το γεγονός, το οποίο κόστισε τη ζωή σε 1,650 ανθρώπους και ισοπέδωσε το 70% της πόλης, και δημιούργησε ένα έργο τέχνης, την Guernica, το οποίο περιγράφει την τραγικότητα του πολέμου, την απώλεια κάθε ίχνους ανθρωπιάς και την απέχθεια για κάθε μορφής εξουσία που μπορεί να βυθίσει τις κοινωνίες «στον ωκεανό του πόνου και του θανάτου»…

Στην «Επιχείρηση Επίπληξη» (Operation Rugen), όπως ονομάστηκε ο βομβαρδισμός της Guernica, έλαβαν μέρος 20 γερμανικά μαχητικά και 3 ιταλικά. Επρόκειτο στην πραγματικότητα για μια πολύ απλή επιχείρηση, καθώς η μικρή βασκική πόλη ήταν ανοχύρωτη. Μετά από τους απανωτούς βομβαρδισμούς γρήγορα ξέσπασαν πυρκαγιές σε πολλά σημεία της πόλης, καταστρέφοντάς την ολοσχερώς.

Οι εθνικιστές (με ηγετική φυσιογνωμία τον μετέπειτα δικτάτορα Φράνκο), δεν αρνήθηκαν τον βομβαρδισμό της Guernica, αλλά έριξαν την ευθύνη για τις φωτιές και την εκτεταμένη καταστροφή της πόλης στους υποχωρούντες Δημοκρατικούς, τους οποίους και κατηγόρησαν για εφαρμογή τακτικών «καμένης γης» (προσφιλής και παγκόσμια «μέθοδος» των ολοκληρωτικών προσωπικοτήτων/καθεστώτων η μη ανάληψη της ευθύνης και η ενοχοποίηση των αντιπάλων κοινωνικών ομάδων)…

 

Η Guernica μετά τον βομβαρδισμό

Το έργο του Πικάσο είναι μία τεράστια ελαιογραφία (3,49 x 7,77 μ.) που δείχνει ένα σκηνικό θανάτου, με διαμελισμένα ζώα και ανθρώπους, γυναίκες να κλαίνε, κρατώντας νεκρά μωρά και κατεστραμμένα κτίρια. Αρχικά, ο Πικάσο πειραματίστηκε με χρώμα, αλλά τελικά κατέληξε στο άσπρο, το μαύρο και το γκρι, καθώς θεώρησε ότι έτσι δίνει μεγαλύτερη ένταση στο θέμα.

Ο πίνακας αρχίζει αριστερά με μια γυναίκα- μητέρα που κρατά το νεκρό παιδί στην αγκαλιά της ενώ επάνω και κοντά της εικονίζεται το κεφάλι ενός ταύρου. Σύμφωνα με τον Πικάσο, ο ταύρος αντιπροσωπεύει τη βία, το φασισμό, τον πόλεμο, το σκοτάδι. Η μητέρα με το νεκρό παιδί έχει μισάνοικτο το στόμα της. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Πικάσο παρουσιάζει τον πόνο να μοιάζει με κραυγή, αμφιβολία και φρίκη.

Λίγο χαμηλότερα, κάτω, εκτείνεται το σώμα ενός νεκρού πολεμιστή που έχει τα χέρια του ανοικτά και τη μορφή «παραμορφωμένη». Ο Πικάσο επίτηδες σχεδίασε τον πολεμιστή με το ένα χέρι από τη μια και το άλλο απ’ την άλλη πλευρά ώστε η στάση αυτή να θυμίζει τη σταύρωση (συμβολισμός).

Ακολουθεί ένα άλογο με ανοιχτό το στόμα με τρόπο που να φαίνεται πως χλιμιντρίζει. Σύμφωνα με τον Πικάσο το άλογο συμβολίζει το λαό, που απεγνωσμένα φωνάζει ζητώντας βοήθεια. Εξάλλου το άλογο παρουσιάζεται λογχισμένο.
 
Προς τα δεξιά της εικόνας διακρίνονται γυναικείες μορφές που προσπαθούν να γλυτώσουν από το βομβαρδισμό. Στην άκρη δεξιά μία μορφή παριστάνει έναν άνθρωπο πριν πέσει νεκρός. Τα ημίλευκα και λευκά τριγωνάκια εννοούν ότι το κτίριο φλέγεται. Η λάμπα που εικονίζεται επάνω από το κεφάλι του αλόγου, ουσιαστικά δεν φωτίζει τίποτα. Τα ανοιχτόχρωμα μέρη του έργου, που υποδηλώνουν το φωτισμό, προέρχονται από πολλές πηγές φωτός (σχετικά με τη λάμπα και το φωτισμό του έργου οι κριτικοί έχουν κατά καιρούς διαφωνήσει).
 

Ο χώρος μέσα στον οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα, δεν είναι καθορισμένος. Όλα βρίσκονται σ’ ένα χώρο απροσδιόριστο.

Η σύνθεση του έργου βασίζεται, όπως έχουν δείξει διάφορες μελέτες, σε μια μεγάλη πυραμίδα που έχει για κορυφή της τη λάμπα πετρελαίου.

Σε δύο όρθια παραλληλόγραμμα ένα δεξιά και ένα αριστερά και σε μερικά ανισοσκελή τρίγωνα, σχήματα που δίνουν ασφάλεια και κίνηση, βεβαιότητα και δυναμισμό στην παράσταση.

Αν προσέξει κανείς τα μάτια στα πρόσωπα που εικονίζονται, στη μητέρα, στο νεκρό πολεμιστή, στον ταύρο, στο άλογο και στις άλλες μορφές, είναι όλα σε διαφορετικές και αφύσικες θέσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί αντικρίζουν ένα κόσμο παράλογο και φρικτό… Η παραφροσύνη του πολέμου παρουσιάζεται εδώ με μετατόπιση των ματιών από τις θέσεις τους, και με τις παραμορφώσεις των σωμάτων.
 
Η γυναικεία μορφή που υψώνει τη λάμπα πετρελαίου είναι η μόνη μορφή που δεν φαίνεται χτυπημένη από το βομβαρδισμό και, όπως είπαμε προηγουμένως, το έργο είναι «χτισμένο» πάνω σε μια πυραμίδα που έχει για κορυφή της τη λάμπα πετρελαίου. Ακριβώς η μορφή αυτή είναι για τον Πικάσο η έννοια του πολιτισμού που προσπαθεί να σωθεί, η δε λάμπα που κρατά δεν εκπέμπει παρά το φως της τέχνης και του πολιτισμού.

Το 1968 ο Φράνκο εξέφρασε την επιθυμία να εκτεθεί ο πίνακας στην Ισπανία. Ο Πικάσο αρνήθηκε και ζήτησε να επιστρέψει ο πίνακας στην Ισπανία, μόλις αποκατασταθεί η Δημοκρατία. Αυτό έγινε το 1975, όταν πέθανε ο Φράνκο κι ενώ ο Πικάσο είχε φύγει από τη ζωή, δύο χρόνια νωρίτερα.

Η «Γκουέρνικα» επέστρεψε στα πάτρια εδάφη και αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα εκθέματα του Μουσείου «Πράδο» της Μαδρίτης. Από το 1992 κοσμεί το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Βασίλισσα Σοφία (Reina Sofia) της Μαδρίτης.