Η Μονή του Οσίου Λουκά του Στειριώτη, η Αγιά-Σοφιά της Ρούμελης, αποτελεί το σημαντικότερο  βυζαντινό μνημείο της Ελλάδας του 11ου αιώνα   και  πλέον περιλαμβάνεται στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO από το 1990.   Το φυσικό τοπίο δεν έχει αλλοιωθεί από οικιστική ή άλλη δραστηριότητα και έτσι κατάφερε να  διατηρήσει  την αυθεντικότητα του στο πέρασμα των αιώνων. Το μοναστήρι με τις δύο μεγάλες εκκλησίες ,το ναό της Παναγίας ( ο μόνος για τον οποίο είναι γνωστό ότι χτίστηκε στην κυρίως Ελλάδα το δέκατο αιώνα) και το Καθολικό, την Κρύπτη, το καμπαναριό, τα κελιά και τα άλλα κτίσματα, αφιερωμένο στον θαυματουργό τοπικό άγιο, απέκτησε σύντομα μοναδική ακτινοβολία και τούτο γιατί η μορφή της τέχνης του θεωρείται πρότυπο για τα βυζαντινά μνημεία του 11ου αιώνα σε όλη την Ελλάδα.  H μονή  ήταν ξακουστή σε όλο το Βυζάντιο για την πολυτελή της διακόσμηση, η οποία απλωνόταν σε όλες τις επιφάνειες. Εκτός από τα τείχη, τη γλυπτική, τα χρυσά και αργυρά πινάκια, τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά , το εσωτερικό κοσμούσαν εικόνες, πολυέλαιοι, μεταξωτές κουρτίνες και υφάσματα βωμών (αντιμήνσια). Μόνο ένα τμήμα τους σώζεται σήμερα στη θέση του, κυρίως οι χρωματιστές επενδύσεις των μαρμάρων και τα κιγκλιδώματα των παραθύρων.  Χρονολογούνται γύρω στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 11ου αι., είναι δηλαδή πρωιμότερα από τα άλλα δύο μεγάλα ψηφιδωτά σύνολα του ελλαδικού χώρου, αυτά της Νέας Μονής Χίου και του Δαφνίου. Παρά τις απώλειες το Καθολικό «δίνει την καλύτερη εντύπωση που μπορεί να αποκομίσει κανείς οπουδήποτε σήμερα για τη μορφή του εσωτερικού ενός ναού τους πρώτους αιώνες μετά το τέλος της Εικονομαχίας».

Βασική πηγή των πληροφοριών μας για το μοναστήρι και τον Όσιο Λουκά είναι ο Βίος του, που συνέταξε ανώνυμος μαθητής του το 962, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Οσίου το 953. Ο Όσιος ήταν αγαπητός  τόσο στον τοπικό πληθυσμό όσο και στους αξιωματούχους του θέματος Ελλάδος , του οποίου έδρα ήταν  η Θήβα, καθώς ήταν προικισμένος με πολλά πνευματικά χαρίσματα και προφητική ικανότητα. Άσκησε μεγάλο φιλανθρωπικό και θεραπευτικό έργο συγκεντρώνοντας κοντά του μεγάλο αριθμό μαθητών και συγκαταλέγεται στους σημαντικούς αναμορφωτές του μοναχισμού κατά το 10^ο αιώνα ,μαζί με τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη, τον Νίκωνα τον Μετανοείτε και τον Κλήμεντα του Σαγματά.

Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι αποτέλεσε ένα από τα  μεγαλύτερα πνευματικά κέντρα της περιοχής, προετοιμάζοντας  και διαμορφώνοντας  τις συνειδήσεις των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Πηγές αναφέρουν ότι διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία , τα οποία όμως  χρησιμοποιήθηκαν ως φυσέκια στην  Επανάσταση και έτσι καταστράφηκαν.

Το μοναστήρι τον 16^ο αιώνα κινδύνεψε να χαθεί σε πλειστηριασμό που πραγματοποίησε ο Σουλτάνος Σελίμ . Μετά όμως την άμεση επέμβαση των μοναχών που αγόρασαν με δικά τους χρήματα τα χτήματα του μοναστηριού, αποκτά το 1569 τεράστια ακίνητη περιουσία αλλά και εκατοντάδες πρόβατα, γίδες, άλογα , αγελάδια. Το 1676 , κατά τον Σπόν, ήταν το ωραιότερο και ισχυρότερο μοναστήρι της Ελλάδας με 150 μοναχούς , οι οποίοι με την εργασία , την εγκράτεια  και την λιτότητά τους κατόρθωναν να το κρατούν ζωντανό στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς.

Το 1779 υπέστη  το μοναστήρι μεγάλο πλήγμα μετά την σκληρή ληστεία 700 Αλβανών. Λίγο αργότερα , το 1788,  3.000 Τούρκοι το πολιόρκησαν , αλλά ο Ανδρούτσος , που έμενε μέσα την εποχή εκείνη, μπόρεσε , ύστερα από 12ήμερη πολιορκία  να ξεφύγει μαζί με τους 95 συντρόφους του , χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από την αγριότητα των Τούρκων.

Η Μονή του Οσίου Λουκά , μετά τη σύσκεψη του Δεσπότη Σαλώνων  , στα μέσα του Μάρτη του 1821 με τον οπλαρχηγό της Περιφέρειας Αθανάσιο Διάκο,  τους αρματωλούς  και προκρίτους της Λοκρίδας και Άμφισσας ,Πανουργιά, Διοβουνιώτη, Σκαλτσά και Τράκα  έγινε κέντρο επαναστατικό και κατασκευής φυσεκιών. Στις 27/3/1821 ο Ησαΐας Σαλώνων κήρυξε την επανάσταση στο μοναστήρι και  όλοι οι καλόγεροι πολέμησαν στην πρώτη γραμμή  για την  απελευθέρωση της πατρίδας, δίνοντας ακόμα και χρήματα στην Κυβέρνηση για την κάλυψη των   πολεμικών αναγκών.

Ο Ησαΐας Δωλιάνης  απ΄την Στείριδα, ξεχώρισε σαν πολεμιστής και σαν  ηγούμενος. Ο Παῒσιος   Μαργέλος από την Αμβρυσσό ( Δίστομο), ο Μακάριος το πρωτοπαλλήκαρο  του Κατσαντώνη, ο Ανδρούτσος, ο Αυγέρης Παπαευσταθίου που εγκατέλειψε το μοναστήρι και έγινε αξιωματικός , ο Νεκτάριος Καμβασινός, ο Δωρόθεος Παπαγεωργίου , ο Συμεών Στεφάνου Μαστρογιώργης, ο Ιωσήφ Κουτουμάνης ,που αργότερα έγινε επίσκοπος Άμφισσας , υπήρξαν από τους σημαντικότερους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821.

Το μοναστήρι του Οσίου Λουκά υπήρξε το προπύργιο και ορμητήριο του ξεσηκωμού ολόκληρης της Βοιωτίας ,Λοκρίδας και Δωρίδας . Μαζί με το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας  στο Μοριά ,με την καθαρώς πολεμική τους προσφορά ,άνοιξαν τον δρόμο για την  απελευθέρωση της πατρίδας μας.

Οι Ιερές Μονές         σε όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας και της Επανάστασης κράτησαν ψηλά το ελληνορθόδοξο φρόνημα προσφέροντας υπηρεσίες ανυπολόγιστης αξίας. Η συμβολή του κλήρου στον αγώνα είναι βαθειά στην συνείδηση  και στην καρδιά του γένους μας.

Πηγές

Γιώργου Κουτσαβλή, «Όμορφη είναι η Λιβαδειά»,Αθήνα 1965

Ιερά Μητρόπολις Θηβών και Λεβαδειάς

Εικόνα1, https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH396/Didaktiko%20yliko/PanKal37.htm

Εικόνα2, https://useum.org/artwork/Ioanna-Xera-2013

Εικόνα3, Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη, https://el.travelogues.gr/item.php?view=42814