Αξιακό σύστημα : Φύση – Πολιτισμός

Οδυσσέας Ελύτης

           “Και η Ποίηση πάντοτε είναι μία όπως ένας είναι ο ουρανός.Το ζήτημα είναι από πού βλέπει κανείς τον ουρανό. Εγώ τον έχω δει από καταμεσίς της θάλασσας.”

Η ποίηση του Ελύτη μοιάζει να αναδύεται κατευθείαν από το φως και τα κύματα του Αιγαίου και εξαρχής διαμορφώνεται ως το έπος του νησιωτικού κόσμου. Αρκεί να φυλλομετρήσουμε τα ποιήματα της συλλογής « Προσανατολισμοί» για να αντιληφτούμε ότι μεταξύ ποιητή και θάλασσας υπάρχει (ή μάλλον προ-υπάρχει) ένα είδος συμβίωσης, που γρήγορα μετατρέπεται σε πραγματική συνταύτιση – μια εσωτερική αντιστοιχία που γεννήθηκε πριν ακόμα σχηματιστεί το ίδιο το σώμα του ποιητή – κάτι σαν πλατωνική ανάμνηση που θα χαράξει ανεξίτηλα την μελλοντική του μοίρα. ( Τρία ποιήματα σε σημαία ευκαιρίας, Αθήνα 1982, σελ. 21-22)

Οι Προσανατολισμοί είναι η πρώτη ποιητική συλλογή που δημοσίευσε ο Οδυσσέας Ελύτης το 1940. Το ποίημα «Ηλικία της γλαυκής θύμησης» περιλαμβάνεται στην ενότητα η Θητεία του καλοκαιριού.  «Ήδη ο Ελύτης δείχνει ότι είναι άνετος κυρίαρχος του μαθήματος των σουρρεαλιστών αλλά και ικανός να το εμβολιάσει με φυσικότητα στην ελληνική παράδοση[…] αφετέρου η ικανότητα να συμπυκνώνει σε λίγους στίχους και, κυρίως, η συνεχής παρουσία της φύσης, του ήλιου και της θάλασσας φέρνουν στο νου χωρίς αμφιβολία, την ποίηση των Αρχαίων Λυρικών, που υπήρξαν έξοχα υμνητές του αιγαιοπελαγίτικου σύμπαντος εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια» ( Massimo Cazzulo, Ύλη και πνεύμα στο Αιγαίο του Ελύτη, περιοδικό  Η λέξη, τεύχος 169, σελ. 390)

«Τα βράχια, τα νησιά, το γαλανό ελληνικό πέλαγος, οι άνεμοι, αυτά όλα, ενώ από το ένα μέρος εξακολουθούν να είναι πραγματικά, την ίδια στιγμή, από το άλλο, γίνονται «σήματα». Με αυτά είναι που ασκεί ο ποιητής τη μαγεία του και πρέπει να ομολογηθεί ότι πρόκειται για μιαν εντελώς ιδιότυπη «ελληνική μαγεία» έγραφε ο Lawrence Durrell για την ποίηση του Ο. Ελύτη.

Διαβάζοντας  Ποίηση και για την Ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη επιδιώξαμε οι μαθητές:

Ως προς τις γνώσεις για τον κόσμο, αξίες, στάσεις ζωής, πεποιθήσεις, πρότυπα:

• Να γνωρίσουν το ποιητικό έργο του Οδυσσέα Ελύτη στο πλαίσιο πολιτισμικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων που αναπτύχθηκαν την εποχή που έζησε ο ποιητής.
• Να εντοπίσουν και να αναγνωρίσουν το αξιακό σύστημα που αναδεικνύει ο ποιητικός λόγος του Οδυσσέα Ελύτη. Ειδικότερα να κατανοήσουν πως ο ποιητής, σύμφωνα με τον καθηγητή Ε. Καψωμένο, ορίζει «τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση μέσα από μια  — θεωρητικά και ποιητικά διατυπωμένη – θεωρία των αναλογιών. Κάθε φυσική αξία που συλλαμβάνουν οι αισθήσεις πρέπει να έχει μια επίδραση στο ανθρώπινο πνεύμα, πρέπει να έχει το ανάλογό της». Και στη συνέχεια
• να κατανοήσουν γιατί «ο Ελύτης είναι ο πρώτος θεωρητικός του νεοελληνικού πολιτισμού», σύμφωνα με τον καθηγητή Ε. Καψωμένο.

Ως προς τις γνώσεις για τη λογοτεχνία

Με την επιλογή της σημειωτικής ως μεθόδου προσέγγισης  της λογοτεχνίας προσπαθήσαμε να εισάγουμε απλά στοιχεία της σημειωτικής θεωρίας στη διδακτική πρακτική. Συγκεκριμένα οι μαθητές γνωρίζουν  βασικά εννοιολογικά εργαλεία της σημειωτικής όπως: παράδειγμα, σύνταγμα, ισοτοπία, τάξημα, διακείμενο, λέξημα, σήμα κ.ά επιδιώκοντας να κατανοήσουν την ποιητική γραφή του Οδυσσέα  Ελύτη και ειδικότερα:

• Να αντιληφτούν πως στη δομή του ποιητικού λόγου κυρίαρχο ρόλο έχει η παραδειγματική οργάνωση, όπου εκφράζονται οι σχέσεις ομοιότητας και αντίθεσης των στοιχείων στο επίπεδο της έκφρασης ή της σημασίας.
• Να κατανοήσουν την αρχή της δυαδικής αντίθεσης ως θεμελιώδη παράγοντα για τη δημιουργία σημασίας.
• Να γνωρίσουν τη διακειμενικότητα τον τρόπο δηλαδή που συνομιλούν τα κείμενα μεταξύ τους.
• Να εκφέρουν και να καταθέτουν τον προσωπικό τους, κριτικό και δημιουργικό λόγο αξιοποιώντας σημειωτικά συστήματα.

Γραμματισμοί

Με την ολοκλήρωση της ανάγνωσης οι μαθητές να  μπορούν:

• Να διαβάζουν τον ποιητικό λόγο του Ο. Ελύτη ως πολιτισμικό καθρέφτη της εποχής και να διατυπώνουν τον προσωπικό τους λόγο ως προς τη θεματική, την τεχνική και τη θέση της ποίησης του στη νεοελληνική λογοτεχνία και γενικότερα στο πολιτισμικό γίγνεσθαι.
• Να υποστηρίζουν τη συμπαραγωγή γραπτού λόγου, μια πρακτική που δημιουργεί νέα δεδομένα στο μοντέλο επικοινωνίας πομπός – μήνυμα – δέκτης δεδομένου ότι η συγγραφή του κειμένου παύει να αποτελεί μία αποκλειστικά ατομική διαδικασία
• Να μπορούν με τον ψηφιακό υπομνηματισμό και τη δημιουργία υπερδεσμών στα κείμενα α) να διαβάσουν και να νοηματοδοτήσουν κάθε ποιητικό κείμενο ανάλογα με την προσωπική τους πρόσληψη και β) να εμβαθύνουν στο νόημα του κειμένου «ως απόκριση/ απάντηση σε άλλα κείμενα συνεχώς παρόντα» (Φρυδάκη 2003: 156).
• Να χρησιμοποιούν το υλικό των διαδικτυακών συνομιλιών ως βασικό αξιολογικό μέσο για την πρόοδο της μαθησιακής και διδακτικής διαδικασίας, αλλά και ως ένα είδος ανατροφοδότησης για τους μαθητές και για τον εκπαιδευτικόΝα δημιουργούν πολυτροπικά κείμενα αναδεικνύοντας μια άλλη ανάγνωση του κειμένου με τον συνδυασμό λόγου, εικόνας και ήχου.
• Να μπορούν να αντιλαμβάνονται το ιστολόγιο ως ψηφιακό εργαλείο που προετοιμάζει τη συμμετοχή σε κοινότητες μάθησης όπου η γνώση οικοδομείται συλλογικά και διαμοιράζεται (Mejias, 2006).
• Να αναζητούν πληροφορίες σε ανάλογους, διαδικτυακούς τόπους και στα ηλεκτρονικά λεξικά τη χρήση, ερμηνεία, ετυμολογία λέξεων και εκφράσεων βελτιώνοντας το λεξιλόγιο και την εκφραστική τους ικανότητα.
• Να παρέμβουν σε ένα κείμενο (υπογράμμιση, αλλαγή γραμματοσειράς, αλλαγή χρώματος κλπ.) με τον επεξεργαστή επιδιώκοντας την εμβάθυνση του κειμένου και την κατανόηση της ποιητικής του με την ανάδειξη των πολλαπλών εκδοχών και δυνατοτήτων του.

   Ηλικία της γλαυκής θύμησης

Ἐλαιῶνες κι ἀμπέλια μακριὰ ὡς τὴ θάλασσα
Κόκκινες ψαρόβαρκες μακριὰ ὡς τὴ θύμηση
Ἔλυτρα χρυσὰ τοῦ Αὐγούστου στὸν μεσημεριάτικο ὕπνο
Μὲ φύκια ἢ ὄστρακα. Κι ἐκεῖνο τὸ σκάφος
Φρεσκοβγαλμένο, πράσινο, ποὺ διαβάζεις ἀκόμη
στὴν εἰρήνη τὸν κόλπου τῶν νερῶν ἔχει ὁ Θεός.

Περάσανε τὰ χρόνια φύλλα ἢ βότσαλα
Θυμᾶμαι τὰ παιδόπουλα τοὺς ναῦτες ποὺ ἔφευγαν
Βάφοντας τὰ πανιὰ σὰν τὴν καρδιά τους
Τραγουδοῦσαν τὰ τέσσερα σημεῖα τοῦ ὁρίζοντα.
Κι εἶχαν ζωγραφιστοὺς βοριάδες μὲς στὰ στήθια.

Τί γύρευα ὅταν ἔφτασες βαμμένη ἀπ᾿ τὴν ἀνατολὴ τὸν ἥλιου
Μὲ τὴν ἡλικία τῆς θάλασσας στὰ μάτια
Καὶ μὲ τὴν ὑγεία τὸν ἥλιου στὸ κορμὶ – τί γύρευα
Βαθιὰ στὶς θαλασσοσπηλιὲς μὲς στὰ εὐρύχωρα ὄνειρα
Ὅπου ἄφριζε τὰ αἰσθήματά του ὁ ἄνεμος;
Ἄγνωστος καὶ γλαυκὸς χαράζοντας στὰ στήθια μου
τὸ πελαγίσιο του ἔμβλημα.
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ δάχτυλα ἔκλεινα τὰ δάχτυλα
Μὲ τὴν ἄμμο στὰ μάτια ἔσφιγγα τὰ δάχτυλα
Ἦταν ἡ ὀδύνη

Θυμᾶμαι ἦταν Ἀπρίλης ὅταν ἔνιωθα πρώτη
φορᾶ τὸ ἀνθρώπινο βάρος σου.
Τὸ ἀνθρώπινο σῶμα σου πηλὸ κι ἁμαρτία
Ὅπως τὴν πρώτη μέρα μας στὴ γῆ.
Γιόρταζαν οἱ ἀμαρυλλίδες – Μὰ θυμᾶμαι πόνεσες
Ἤτανε μία βαθιὰ δαγκωματιὰ στὰ χείλια
Μία βαθιὰ νυχιὰ στὸ δέρμα κατὰ κεῖ ποὺ
χαράζεται παντοτινὰ ὁ χρόνος.

Σ᾿ ἄφησα τότες
Καὶ μία βουερὴ πνοὴ σήκωσε τ᾿ ἄσπρα σπίτια
Τ᾿ ἄσπρα αἰσθήματα φρεσκοπλυμένα ἐπάνω
Στὸν οὐρανὸ ποὺ φώτιζε μ᾿ ἕνα μειδίαμα.
Τώρα θά ῾χω σιμά μου ἕνα λαγήνι ἀθάνατο νερό
Θά ῾χω ἕνα σχῆμα λευτεριᾶς ἀνέμου ποὺ κλονίζει
Κι ἐκεῖνα τὰ χέρια σου ὅπου θὰ τυραννιέται ὁ ἔρωτας
Κι ἐκεῖνο τὸ κοχύλι σου ὅπου θ᾿ ἀντηχεῖ τὸ Αἰγαῖο.

                                             Ο ΗΛΙΟΣ Ο ΗΛΙΑΤΟΡΑΣ 

                                                         ΑΦΗΓΗΤΗΣ

               Ο ήλιος ο ηλιάτορας /  ο πετροπαιχνιδιάτορας

           από την άκρη των ακρώ/κατηφοράει στο Ταίναρο

           Φωτιά ‘ναι το πιγούνι του /χρυσάφι το πιρούνι του

                                                 Ο ΗΛΙΟΣ

Ε σεις στεριές και θάλασσες/ τ’ αμπέλια κι οι χρυσές ελιές

ακούτε τα χαμπέρια* μου / μέσα στα μεσημέρια μου

                              «Σ’ όλους τους τόπους κι αν γυρνώ/ μόνον ετούτον αγαπώ!»

Νίκος Γκάτσος Ήλιε μου Καραβοκύρη

Ήλιε μου καραβοκύρη
μη ρωτάς για να σου πω
ρώτα σ’ ένα παραθύρι
τα δυο μάτια π’ αγαπώ.

Ξημερώνει, μοιάζει το νησί με λουλούδι
κάθε βράδυ γλέντι και κρασί και τραγούδι.

Ξημερώνει, κρύψου στα νερά, φεγγαράκι
κάθε βράδυ γέλια και χαρά και μεράκι.

Ο ήλιος “καραβοκύρης” για το Νίκο Γκάτσο και “ηλιάτορας” για τον Οδυσσέα Ελύτη.

Πώς βλέπουν τον ήλιο οι δύο δημιουργοί στα συγκεκριμένα κείμενα; Ποια άλλα επίθετα γνωρίζετε να έχουν αποδοθεί στον ήλιο από ποιητές-πεζογράφους και από τη λαϊκή παράδοση;