Απόσπασμα από το βιβλίο: Η Κοιλάδα του Πελεκάνου ή Η Κοιλάδα με τις Πεταλούδες, Βασίλειος Ν. Παπανικολάου & Μαρία Καραγιάννη-Μαρμαροκόπου
Στα νότια του χωριού “Θόλος” (στην αντίθετη από την θάλασσα πλευρά) και σε απόσταση περίπου 5 χιλιομέτρων υπήρχε μία χαράδρα με πολύ πυκνή βλάστηση (μεγάλα και πυκνά δέντρα-δάσος) και άφθονα νερά. Τα νερά ανάβλυζαν σαν από πηγή η οποία έδινε 500-600 περίπου κυβικά το 24ωρο. Το παλιό τοπωνύμιο αυτής της κοιλάδας ήταν “Πελεκάνος”. Οι Ιταλοί την κοιλάδα αυτή την ονόμασαν “Pelecani Rio” (Rio στα ιταλικά σημαίνει ρεύμα). Το πιο ψηλό σημείο της έφτανε μέχρι τα όρια της περιοχής της “Παναγίας Καλόπετρας”. Σαν χαράδρα συνεχιζόταν μέχρι τα σύνορα του χωριού “Ψίνθος” αλλά χωρίς πυκνή βλάστηση και άφθονα νερά.
Το μήκος της κοιλάδας με την πυκνή βλάστηση χωρίς τα παρακλάδια της και μέχρι το πλάτωμα που βρίσκεται περίπου κάτω από το μοναστήρι της Παναγίας Καλόπετρας είναι πάνω-κάτω 1000m. Τα νερά της κοιλάδας έρεαν ελεύθερα και χάνονταν σε μία ποταμιά (μικρό ποταμάκι κάτι σαν παραπόταμο μεγαλύτερου ρεύματος). Η Ποταμιά αυτή βρισκόταν σε απόσταση 1.000 περίπου μέτρα από την κοιλάδα και οι κάτοικοι από πολύ παλιά την ονόμαζαν Καλαμώνα και σιγά-σιγά το τοπωνύμιο Καλαμώνας επικράτησε σε όλη την περιοχή.
Στην περιοχή του Κάτω Καλαμώνα από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας εγκαταστάθηκαν περίπου 30 τούρκικες οικογένειες πιθανώς από εναπομείναντες Τούρκους στρατιώτες τους οποίους μοιράστηκε η γη για να την καλλιεργούν. Και στον Πάνω Καλαμώνα εγκαταστάθηκαν επίσης μερικές τούρκικες οικογένειες.
Στα 1929-1930 οι Ιταλοί στο άνω μέρος της κάτω από το δρόμο κοιλάδας στην Κάτω κοιλάδα όπως την ονομάζουμε σήμερα και στο κέντρο της περίπου έχτισαν μία δεξαμενή για να συγκεντρώνεται το νερό που ερχόταν από τη φυσική λίμνη που είχε σχηματιστεί στην πάνω Κοιλάδα. Στη φυσική λίμνη της επάνω κοιλάδας έφτιαξαν μόνο ένα τσιμεντένιο στηθαίο για να συγκρατούνται τα νερά και έτσι η μία λίμνη τροφοδοτούσε την άλλη. Οι Ιταλοί την κοιλάδα δεν την εκμεταλλεύτηκαν τόσο για τις πεταλούδες της όσο για τα νερά της.
Στην περίοδο της Αγγλικής διοίκησης η κοιλάδα του πελεκάνου εγκαταλείφθηκε, κανένας δημόσιος φορέας δεν την φρόντιζε και δεν υπήρχε για την κοιλάδα κανένα ενδιαφέρον.
Στο μεταξύ η περιοχή της κοιλάδας του πελεκάνου άρχισε να γίνεται γνωστή στην υπόλοιπη Ελλάδα πιο πολύ με το όνομα “Πεταλούδες της Ρόδου”.
