Η πολιτική ευθύνη του επιστήμονα
Ο επιστήμονας σαν κάθε άλλος πολίτης έχει ευθύνες. Έχει όμως και πρόσθετες και μία σημαντική είναι η ευθύνη απέναντι στην επιστήμη που ο ίδιος υπηρετεί, και απέναντι στους ανθρώπους που υπηρετούνται απ΄ την επιστήμη του. Η ευθύνη του σε γενικές γραμμές είναι να βρει τη «μεσότητα», ώστε μένοντας πιστός στις αρχές και τις μεθόδους της επιστήμης του, να τη χρησιμοποιεί για το καλό των ατόμων και του συνόλου. Τεράστια διλήμματα που δημιουργήθηκαν και δημιουργούνται από την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας στα τελευταία 30 χρόνια έχουν συζητηθεί πολύ σε άλλες χώρες και άρχισαν ν΄ απασχολούν τελευταία και μας.
Σε μια κοινωνική ομάδα υπάρχουν «ρόλοι» που ανήκουν σε όλους, όλοι πρέπει να μην κλέβουμε, να μην πετάμε τα σκουπίδια στην αυλή του γείτονα, υπάρχουν και άλλοι που ανήκουν σε ορισμένα μόνο άτομα ή σε ορισμένες μικρότερες ομάδες. Αν πρόκειται να γίνουν γρήγορα αντιπλημμυρικά έργα, για να μην πνιγεί ένα χωριό, μπορεί όλοι να πιάσουν το φτυάρι, αλλά κάποιος τεχνικός θα τους οδηγήσει. Αν απλώνεται τύφος σε μια πόλη, όλοι θα βράζουν το νερό, αλλά οι γιατροί θα είναι οι πρώτοι που θα ξεσηκώσουν τον κόσμο και θα τον καθοδηγήσουν, για να κάνει ο, τι πρέπει. Και στις δύο περιπτώσεις, και σε χίλιες άλλες, υπάρχει για ορισμένα άτομα μια ειδική ευθύνη, και, αν δεν ανταποκριθούν σ΄ αυτήν, προδίνουν το ρόλο τους και τους συνανθρώπους τους. Έτσι και σ΄ ένα πλατύτερο κοινωνικό σύνολο, σε μια χώρα ή και στον κόσμο ολόκληρο οι επιστήμονες έχουν έναν ειδικό ρόλο να παίξουν. Έχουν μια ιδιαίτερη ευθύνη, μόνο και μόνο επειδή είναι επιστήμονες. Η ευθύνη αυτή έχει σχέση με θέματα που ενδιαφέρουν τους πολλούς, την «πόλη», είναι ευθύνη πολιτική. Ο επιστήμονας όχι μόνο απολιτικός πρέπει να είναι, αλλά αντίθετα έχει βαριά πολιτική ευθύνη.
Έρχομαι τώρα στους τρόπους σκέψεις και συμπεριφοράς του επιστήμονα. Πρώτον ευθύνη σημαίνει ανοιχτά μάτια, ανοιχτά αυτιά και ιδιαίτερα ανοιχτό μυαλό. Ο επιστήμονας δεν πρέπει να έχει παρωπίδες. Η εποχή του απομονωμένου «πύργου», όταν η επιστήμη προχωρούσε στο δικό της δρόμο αδιαφορώντας για τ΄ ανθρώπινα προβλήματα και για τις επιπτώσεις των δικών της προόδων πάνω στην ευτυχία του ανθρώπου, πέρασε οριστικά.
Ο επιστήμονας δεν πρέπει να μένει αδιάφορος σε οποιοδήποτε πρόβλημα που αφορά το κοινωνικό σύνολο ή ένα σημαντικό του μέρος. Ο θεολόγος δεν θα αδιαφορήσει για τη μόλυνση του περιβάλλοντος, ο δικηγόρος για τα ανάπηρα ή μειονεκτικά άτομα, ο μηχανικός για την κρίση στην εκκλησία. Είναι παράλογο να περιμένουμε ο καθένας να είναι ειδικός σε όλα.
Αλλά είναι επικίνδυνο ν΄ αγνοούμε την ύπαρξη σοβαρών προβλημάτων, επειδή δεν επηρεάζουν τη ζωή μας ή επειδή δεν ανήκουν στον κύκλο της επιστήμης μας. Η ζωή δεν είναι ένα πλήθος από μικρά αυλάκια, που το νερό τρέχει μάσα τους ήρεμα, χωρίς ν΄ ανακατεύεται με νερό του πλαϊνού αυλακιού’ είναι ένας χείμαρρος που τίποτε δεν μένει ακίνητο και που κάθε μόριο μπορεί κάθε στιγμή να έρθει σ΄ επαφή με οποιοδήποτε άλλο.
Δεύτερον, ένα απ΄ τα κύρια γνωρίσματα της επιστημονικής σκέψης είναι η αντικειμενικότητα, η ψύχραιμη ανάλυση όλων των προσιτών στοιχείων που αποτελούν ένα πρόβλημα, η τίμια αναγνώριση της άγνοιας ή της αδυναμίας για γνώση ορισμένων στοιχείων του προβλήματος. Αφού μελετήσει ο επιστήμονας όλα τα προσιτά στοιχεία, αφού αναγνωρίσει όλα τα ασαφή, απρόσιτα ή άγνωστα, καταλήγει σ΄ ένα συμπέρασμα. Αλλά και για κάθε συμπέρασμα η επιστημονική σκέψη πρέπει να ξέρει να καθορίζει το βαθμό πιθανού λάθους. Ο επιστήμονας πρέπει να δυσπιστεί αν η πιθανότητα αυτή είναι μεγάλη ή ν΄ αλλάξει το συμπέρασμα αν νέα στοιχεία κάνουν αναγκαία την αλλαγή. Πρέπει δηλαδή να διαθέτει κριτικό πνεύμα για κάθε πρόβλημα. Με το ίδιο κριτικό πνεύμα απορρίπτει τις ταμπέλες π.χ. «άθεος», «δεξιός» σαν από πριν κριτήριο για την ορθότητα ή όχι της γνώμης ή της πράξης ενός ατόμου.
Τρίτον ευθύνη σημαίνει θάρρος για έκφραση γνώμης. Φοβάμαι ότι ελάχιστοι είναι οι επιστήμονες, που έχοντας ορισμένη γνώση επιστημονικά εδραιωμένη για ένα καυτό θέμα, έχουν το θάρρος να τη διατυπώσουν αν είναι αντίθετη ή δυσάρεστη για τους ισχυρούς, για την παράταξή τους, για ομάδες που εξασκούν πάνω τους πίεση ψυχολογική. (ΣΠ. ΔΟΞΙΑΔΗΣ)
Ερωτήσεις
- 1. Πολλοί εκτιμούν ότι η επιστήμη με τις κατακτήσεις της συντέλεσε στην αναβάθμιση της ζωής του ανθρώπου. Άλλοι υποστηρίζουν ότι παρόλο που η επιστήμη είναι ευεργετική για την ανθρωπότητα σε πολλές περιπτώσεις γίνεται επικίνδυνη. Σχολιάστε σε τόσες παραγράφους όσες και τα επιχειρήματα που διαθέτετε τις δύο απόψεις.
- 2. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της επιστήμης ώστε ν΄ αποβεί για το καλό του ανθρώπου και της ανθρωπότητας.
- 3. Πώς αναπτύσσεται η τέταρτη παράγραφος του κειμένου και πώς συνδέεται με την πέμπτη;
- 4. Να γράψετε τα συνώνυμα των παραπάνω υπογραμμισμένων λέξεων.