Σχολικό έτος 2002-03
Συμμετέχοντες: 21 εκπαιδευτικοί
Διάρκεια: Δέκα έξι (16) ώρες. Δύο ημέρες.
Συντονιστές: Έλενα Μίντση και Κωνσταντίνος Κιουρτσής
Λίγα λόγια για τη λειτουργία της μαθητικής ομάδας εργασίας (πχ αγωγής υγείας) θα βρείτε στη διαδικτυακή θέση http://blogs.sch.gr/kkiourtsis/?p=6338
Προσωπείο ή μάσκα; Προστασία ή εκφοβισμός; Ευελιξία ή ακαμψία; Αποκάλυψη ή απόκρυψη; Μέρος Η.
Θέλοντας κανείς να προσπαθήσει να δώσει ένα σύντομο και περιεκτικό ορισμό για το τι είναι η μάσκα (όπως καθιερώθηκε να λέγεται το προσωπείο), βρίσκεται αντιμέτωπος με σωρεία χρήσεων και χρηστών χαμένων στα βάθη των αιώνων και απλωμένων στα πέρατα του κόσμου.
Μάσκες συναντάμε στους πολιτισμούς των Ίνκας και των Αζτέκων, μάσκες στο Αρχαίο Ελληνικό και Ρωμαϊκό θέατρο, μάσκες στη Γαλλία τον 12ο αιώνα, μάσκες στην comedia dell’ arte, στις θρησκευτικές τελετές της σύγχρονης νοτιοανατολικής Ασίας (hungry ghosts). Μάσκα φοράει ο θεός, μάσκα φοράει ο νεκρός, μάσκα φοράει ο ηθοποιός, ο κλόουν, οι μεταμφιεσμένοι στα καρναβάλια, προστατευτικές μάσκες οι πυροσβέστες, οι ξιφομάχοι, οι πολίτες σε περίοδο πυρηνικού πολέμου ή επιδημίας κ.λ.π.
Οι διαφορετικές χρήσεις λοιπόν της μάσκας δεν επιτρέπουν ένα σύντομο προσδιορισμό του όρου.
Πώς χρησιμοποιείται η μάσκα;
Η μάσκα μπορεί να τρομάζει, να προστατεύει τον χρήστη ή να αποτρέπει το ανεπιθύμητο, να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα ενός τελετουργικού και να επιφυλάσσει σε αυτόν που τη φορά προνομιακό ρόλο, να είναι το υποκατάστατο ενός θεού ή το μέσο για την έκσταση του πιστού και την ένωση με τον θεό, ή ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να εμφανίζεται μια Δύναμη σαν να μην έχει άλλη μορφή, οπότε παρουσιάζεται εξολοκλήρου ως προσωπείο.
Το προσωπείο αποβλέπει στο να αποκαλύπτει και να αναπαράγει ένα πρόσωπο ή ένα χαρακτήρα και αποτελεί το προαπαιτούμενο για τη διείσδυση στο έτερον.
Διατηρεί ή καταργεί την ταυτότητα και εξυπηρετεί αντιλήψεις για την αντιμετώπιση δυνάμεων υπερφυσικών ή για τη διείσδυση σε αυτές, δηλαδή σε κάτι πέραν του γνωστού και οικείου.
Αποκρύπτει και αποκαλύπτει, μεταμορφώνει, προκαλεί τρόμο, θαυμασμό, περισυλλογή. Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν εννοιολογικό πλούτο.
Τι είναι τελικά η μάσκα;
Ποιος είναι ο γενικός νόμος, το σταθερό στοιχείο που τη διέπει κάτω από τις εκφάνσεις και τις διαφοροποιήσεις της;
Μήπως είναι η απουσία τάξης και σταθερότητας;
Μήπως είναι η εκκεντρικότητα που προκαλεί περιπλανήσεις, η ρευστότητα και Μεταμόρφωση, κυρίως του σώματος;
Μήπως είναι η καθαρή σειρά των φαινομένων, η χωρίς χρόνο και φύλο ρευστότητα των μορφών, η χωρίς όρια αλλά υπό όρους διάχυση και εξακτίνωση, η απελευθέρωση από την υποκειμενικότητα, η αμφισβήτηση της ύπαρξης και η απάρνηση του πραγματικού, η έκθεση στον ίλιγγο των άλλων ειδών, η αποπλάνηση που προκαλούν συγκεκριμένες ετερότητες;
Το σίγουρο είναι ότι η μάσκα παραμένει ακίνητη, όταν βρίσκεται έξω από το πλαίσιο που την περιβάλλει: την τελετουργία, το θέατρο και τον χορό.
Η μάσκα ως συμβολισμός
Η μάσκα αποτελεί ένα στοιχείο μεταμόρφωσης από τη μια μεριά και προστασίας από την άλλη. Πραγματικά, το να φορεί κανένας μια μάσκα είναι σαν να προστατεύει το πρόσωπό του, ή να γίνεται ένας άλλος, με σκοπό να ξεφύγει από τους ίδιους του περιορισμούς. Φορούσαν μάσκες τόσο στις ιερές, στις γιορταστικές (βλέπε θεατρικές) όσο και στις βέβηλες τελετές.
Μπορούμε, κατά ένα γενικό τρόπο να ξεχωρίσουμε τις μάσκες των τελετών, του χορού, της γιορτής, ή του θεάτρου, τις ζωντανές ή στατικές και τις πένθιμες μάσκες.
Σ΄ ότι αφορά την ιερή μάσκα, το αντικείμενο από μόνο του δεν είναι τίποτα.
Αυτό που μόνο μετρά είναι η μαγική δύναμη που αντιπροσωπεύει. Έτσι το να φορείς μια μάσκα σημαίνει να ταυτίζεσαι. λίγο ως πολύ μ’ αυτό που αντιπροσωπεύει και ακόμη, να δίνεις στους άλλους μια διαφορετική εικόνα του εαυτού σου.
Μ’ αυτή την έννοια, είναι το Προσωπείο. Το περιτύλιγμα του Εγώ, για τον εξωτερικό κόσμο, που περνά για το πραγματικό Εγώ.
Κάπως έτσι άλλωστε άρχισε να χρησιμοποιείται και στο θεατρικές παραστάσεις από την αρχαιότητα ακόμη Ο Zαν-Λουί Μπεντουέν, στο μικρό του έργο “Οι Μάσκες”. γράφει: “Το να αλλάζεις μορφή, ν’ αποδεικνύεσαι την πραγματική σου προσωπικότητα για να αποκτήσεις μια νέα, είναι μαζί και κάτι που γίνεται αισθητό σαν ένας κίνδυνος από τη συνείδηση του βέβηλου”.
Σε όλες τις εποχές μοιάζει ότι το ανθρώπινο πνεύμα υπόκεινταν στον ίλιγγο των μεταμορφώσεων και δεν θα μπορούσαμε να επικυρώσουμε παρά την ανάμνηση του, παρόλο που στις μέρες μας έχει ολοκληρωτικά λησμονηθεί, ή απωθηθεί. θα ήταν πιο δίκαιο να πούμε ότι νιώθουμε αυτό τον Ίλιγγο με τρόπο διαφορετικό κι ότι υποχωρούμε σε αυτόν διαφορετικά απ’ όσο οι αρχαίοι λαοί.
«Δεν έχει άλλωστε καθόλου αποδειχθεί ότι οι “μάσκες” μας, ή αυτά που έχουν πάρει τη θέση τους, είναι ανώτερες από κείνες, ή ότι μας επιτρέπουν ιδιαίτερα να υλοποιήσουμε με ελάχιστες δαπάνες το παλιό ανθρώπινο όνειρο που τις δημιούργησε.
Όπως θα μπορούσαμε να προβλέψουμε, το πολύ απλό και, απ’ αυτό το γεγονός, πολύ αποτελεσματικό μέσο μεταμόρφωσης που αποτελεί η μάσκα, έχει μεταμορφωθεί, με το πέρασμα των αιώνων, στο μέτρο που ο άνθρωπος αναζητούσε τον εαυτό του κάτω από άλλες επιφάσεις, ή απόρριπτε κάθε τέτοια επίφαση για να φτάσει επιτέλους στο άγνωστο,- που είναι η μάσκα της μάσκας.
Κατέχοντας αυτό που λείπει από το ανθρώπινο είδος, δηλαδή την ικανότητα να αλλάζει πρόσωπο ανάλογα με τις περιστάσεις, η μάσκα πήρε έτσι χίλιες μορφές. κι εκτελούνταν σε χίλιες παραλλαγές πάνω σε ένα μοναδικό θέμα: αυτό του πεπρωμένου μας.
Παράλληλα η μάσκα απόκτησε όλων των ειδών της ιδιότητες.
Η αξία της όπως αυτή του αλγεβρικού άγνωστου, δεν έπαψε να ποικίλλει αδιάκοπα, ανάλογα με τις εποχές και τις περιοχές.
Από όλες τις μορφές σχέσης που ο άνθρωπος έχει διατηρήσει με τον εαυτό του, με τους όμοιους του και με τον κόσμο, δεν υπάρχει ούτε μια που η μάσκα να μη την εξυπηρέτησε, λίγο ως πολύ εκλεκτικά, σαν εξάρτημα.
Ακόμη το ίδιο καλό θα ήταν μάταιο να προσπαθήσουμε να συγκροτήσουμε ένα πλήρη κατάλογο των λειτουργιών της μάσκας θρησκευτικών ή βέβηλων μέσα στο χώρο και στο χρόνο».