Το παρόν είναι ένα άρθρο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Μ. Κιουρτσή με τίτλο: “Δεκατρία άρθρα για την εκπαίδευση ενηλίκων», που εκδόθηκε από τον ίδιο στην Έδεσσα και φέρει τον ISBN 960-631-364-6. Εξαντλημένο.
Εισαγωγή
Στις μέρες μας, οι οργανισμοί που παρέχουν εκπαίδευση σε ενήλικους προσανατολίζονται όλο και περισσότερο σε μεθόδους εργασίας σε μικρές ομάδες, επειδή αυτές ταιριάζουν στους ενήλικους. Σε σχέση με τις τυπικές εκπαιδευτικές τεχνικές, η εργασία σε μικρές ομάδες προωθεί καλύτερα την ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευομένων, την επικοινωνιακή τους ικανότητα και την αλληλεπίδρασή τους με το μαθησιακό υλικό. Έτσι η εξέλιξη του εκπαιδευτικού προγράμματος είναι συναρτημένη με την ανάπτυξη της ομάδας, η οποία εξαρτάται από το βαθμό επικοινωνίας των μελών. Επομένως τα εμπόδια στην επικοινωνία θα πρέπει να αίρονται, οι δε εντάσεις και κρίσεις στην ομάδα να διαχειρίζονται με τρόπους που να ευνοούν τόσο την ολική ανάπτυξη της ομάδας όσο και την επίτευξη των στόχων του εκπαιδευτικού προγράμματος.
Η εργασία αυτή διαρθρώνεται σε θεωρητικό και σε πρακτικό μέρος.
Στο θεωρητικό μέρος δίδονται στοιχεία σχετικά με τις αρχές εμψύχωσης, οι οποίες διακρίνονται στις αρχές κοινής λογικής και στις αρχές της ψυχοκοινωνιολογίας. Αναφέρονται οι ρόλοι των μελών της ομάδας εκπαιδευομένων και τα εμπόδια στην ενδο-ομαδική επικοινωνία.
Στο πρακτικό μέρος δίδονται οι απαντήσεις στις δύο ομάδες ερωτημάτων του θέματος της εργασίας σχετικά με τις αρχές εμψύχωσης κοινής λογικής, τις αρχές εμψύχωσης της ψυχοκοινωνιολογίας, τους ρόλους των μελών της ομάδας εκπαιδευομένων, τα εμπόδια στην ενδο-ομαδική επικοινωνία και την αποτελεσματική επικοινωνία. Επίσης περιγράφεται ο τρόπος εκτόνωσης της έντασης στην ομάδα και προτείνεται ένας εναλλακτικός τρόπος χειρισμού της κρίσης αυτής .
Οι Αρχές εμψύχωσης
Ο εκπαιδευτής-συντονιστής ομάδας ενηλίκων καλείται να είναι ο εμψυχωτής δηλαδή να χρησιμοποιεί πρακτικές που διαμορφώνουν στην ομάδα ένα κλίμα φιλικό και ασφαλές. Γίνεται ένας “κηπουρός” που εμπλουτίζει το έδαφος και βοηθάει τους σπόρους να αναπτυχθούν (Waller D., 2001). Σε ένα τέτοιο κλίμα, μεγιστοποιείται η επικοινωνία και η ομάδα ζωντανεύει. Η εμψύχωση είναι μια πρακτική του εκπαιδευτή, η οποία έχει αρχές. Οι αρχές αυτές διακρίνονται σε αρχές κοινής λογικής και σε αρχές της ψυχοκοινωνιολογίας (Courau S., 2000).
Αρχές κοινής λογικής
Πρόκειται για αρχές, τις οποίες οι εκπαιδευτές τις ανακαλύπτουν μέσα από την εμπειρία τους:
1. Ο εκπαιδευτής-εμψυχωτής επιπλήττει έναν δύσκολο εκπαιδευόμενο μόνον όταν εμποδίζει την υπόλοιπη ομάδα να παρακολουθήσει.
2. Υποβοηθεί τους εκπαιδευόμενους να αναπτύξουν αλληλεγγύη ώστε να αλληλοβοηθηθούν και να αλληλοϋποστηριχθούν.
3. Με την όλη παρουσία του διαμορφώνει ένα κλίμα ασφάλειας.
4. Διευκολύνει την ομάδα να διαχειριστεί τα προβλήματα που ανακύπτουν στο εσωτερικό της.
5. Κατανοεί την αντίσταση των εκπαιδευομένων στις αλλαγές και στις δυσκολίες και προτείνει ένα θεωρητικό και πρακτικό πλαίσιο αύξησης της αποδοχής.
6. Χειρίζεται το χρόνο προς όφελος της προόδου των εκπαιδευομένων.
7. Καθοδηγεί την ομάδα χωρίς να ασκεί πειθαρχική πίεση.
Αρχές της ψυχοκοινωνιολογίας
Είναι το επιστέγασμα της παιδαγωγικής και έχουν περιγραφεί επαρκώς σε πολλά συγγράμματα. Συνοπτικά οι αρχές αυτές είναι:
1. Ο εκπαιδευτής-εμψυχωτής μεριμνά ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες των εκπαιδευόμενων.
2. Διευκολύνει την ομάδα να διανύσει όλα τα στάδια ανάπτυξής της (στάδια προσανατολισμού, αντιπαράθεσης, σύνθεσης τερματισμού).
3. Δεν παρουσιάζεται ως αυθεντία υποβοηθώντας τους εκπαιδευόμενους να τον μιμηθούν. Γίνεται ο ίδιος αντικείμενο μεταβίβασης. Εκπαιδευτές αλαζόνες ή επιδειξιμανείς προκαλούν άρνηση ή ωθούν τους εκπαιδευόμενους να υιοθετήσουν ένα στυλ που τους εξασφαλίζει εξουσία και κύρος μέσα στην ομάδα (Salzberger-Wittenberg I., Henry G.,Osborne E., 1996)
Ρόλοι των μελών της ομάδας εκπαιδευομένων
Όλοι οι εκπαιδευόμενοι, εκφράζουν την ανάγκη τους για συμμετοχή, αναλαμβάνοντας ρόλους. Οι ρόλοι εξαρτώνται από το πρόγραμμα, από το είδος της δραστηριότητας, από τη διάθεση της στιγμής. Οι ρόλοι δε θεωρούνται από μόνοι τους “καλοί” ή “κακοί”. Σε μια ζωντανή ομάδα, όλοι οι ρόλοι είναι απαραίτητοι. Η ποικιλία ρόλων που συναντά κανείς σε μια ομάδα εκπαιδευομένων είναι πολύ μεγάλη και η απαρίθμησή τους δε μπορεί να είναι πλήρης. Σύμφωνα με την Courau S. (2000) οι ρόλοι είναι: ο κυριολεκτικός, ο αντιπολιτευόμενος, ο λεπτολόγος, ο κεφάτος, οι κατ΄ ιδίαν συζητητές, οι δημιουργούντες γενική βοή, ο αντιρρησίας, ο παθητικός επαναστάτης, ο δουλικός, ο βολεμένος-αδιάφορος, ο ταραχοποιός, ο καβγατζής. Σύμφωνα με τον Rogers Α. (1999), οι ρόλοι είναι: ο ηγέτης, ο ομιλητικός, η βασίλισσα, ο χωρατατζής, ο ανόητος εκ συστήματος, ο ειδικός, ο αρχηγός της αντιπολίτευσης, ο επιμελητής, ο κυνικός, ο παντογνώστης, ο λαθρακουστής, αυτός που θέλει να έχει την τελευταία λέξη, ο αδαής, ο αποκλίνων, ο Απόστολος, ο αντιρρησίας.
Εμπόδια στην ενδο-ομαδική επικοινωνία.
Η επικοινωνία στην ομάδα των εκπαιδευομένων μπορεί να επηρεαστεί από διάφορα εμπόδια που μπορεί να εμφανιστούν σε οποιαδήποτε φάση της ανάπτυξής της (Βαϊκούση Δ. και λοιποί, 1999). Παρακάτω αναφέρονται κάποια από τα εμπόδια στην επικοινωνία:
1. Η διαφορά στην εννοιολογική και συναισθηματική σημασία των μηνυμάτων μεταξύ πομπού και δέκτη.
2. Ο βαθμός ασυμβατότητας μεταξύ λεκτικού και μη λεκτικού μηνύματος .
3. Η φυσική ή συναισθηματική ή ψυχοκοινωνική απόσταση μεταξύ επικοινωνούντων (έρευνες του Hall E.T. όπως αναφέρονται στο Blanchet A. Trognon A. 2002)
4. Η βιασύνη, το άγχος, ο φόβος, η ψυχική ένταση πομπού ή δέκτη.
5. Οι διαφορές αντιλήψεων και αξιών μεταξύ των επικοινωνούντων.
6. Κάποια μέλη της ομάδας, μπορεί να εμφανίσουν άμυνα ή και άρνηση στην επικοινωνία τους, επειδή νιώθουν να απειλούνται. Σύμφωνα με τον Jaques D., (2001), κάθε άτομο έχει την ανάγκη της επιβίωσης, της αυτοεπιβεβαίωσης και της αναγνώρισης, ανάγκες που μπορεί να λειτουργήσουν ανταγωνιστικά προς τους στόχους της ομάδας.
Η αποτελεσματική επικοινωνία
Η αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας ομάδας εκπαιδευομένων, προϋποθέτει ορισμένες σταθερές και συγκεκριμένες δεξιότητες για την ανάπτυξη των οποίων απαιτείται άσκηση (ΒαϊκούσηΔ. και λοιποί, 1999). Παράγοντες που ευνοούν την αποτελεσματική ενδο-ομαδική επικοινωνία είναι:
1. Ο χώρος συναντήσεων της ομάδας, θα πρέπει να επιτρέπει στα μέλη να έχουν τόσο προσωπικό χώρο γύρω τους, όσο τους κάνει να νιώθουν άνετα (Argyle M., Trower P., 1981)
2. Τα μηνύματα που εκπέμπονται να είναι σαφή και ευκρινή.
3. Η ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ επικοινωνούντων να είναι ενεργητική. Ο πομπός ενδιαφέρεται να εξακριβώσει αν το μήνυμά του έγινε πλήρως αντιληπτό και δέκτης δέχεται το μήνυμα με ενδιαφέρον και κατανόηση (Κόκκος Α., Λιοναράκης Α.,1998)
4. Ο εκπαιδευτής-εμψυχωτής, να προσπαθεί ως καλός ακροατής να εννοήσει την ακριβή έννοια αυτού που θέλει να μεταδώσει το μέλος. Να χαρακτηρίζεται δηλαδή από ενσυναισθηματική κατανόηση (Rogers C., 1991)
5. Να λειτουργεί ως διευκολυντής, υποβοηθώντας τα μέλη να εκφράσουν και να ξεπεράσουν δισταγμούς, φόβους, και άλλα αρνητικά συναισθήματα προς την ομάδα. Στην περίπτωση μέλους που σιωπά, θα πρέπει να εκτιμήσει αν η σιωπή είναι στιγμή σκέψης και δημιουργίας ή αποτέλεσμα κόπωσης, άρνησης κλπ (Noyé D.,Piveteau J., 1999)
6. Τόσον ο πομπός όσο και ο δέκτης, να είναι εξοικειωμένοι με τη γλώσσα του σώματος του άλλου. Πολύ συχνά τα ακούσια μηνύματα έρχονται να επιβεβαιώσουν ή να ανατρέψουν τα λεκτικά μηνύματα (πειράματα Argyle M. όπως αναφέρονται στο Κοσμόπουλος Α.,1990)
7. Οι επικοινωνούντες να αναγνωρίσουν και να αναπτύξουν τα προσωπικά τους συναισθήματα αυτοαποδοχής, αυτοεκτίμησης, αυτοσεβασμού, για να εκτιμούν, να κατανοούν και να αποδέχονται τον άλλο.
8. Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας μεγιστοποίησης της αποτελεσματικότητας της ενδο-ομαδικής επικοινωνίας είναι ο βαθμός που τα μέλη της ομάδας είναι σε θέση να δημιουργήσουν μια κατάσταση εσωτερικής αρμονίας, που θα τους επιτρέψει να εκμεταλλεύονται στο έπακρο τα χαρίσματα και τις ικανότητες όλων των μελών (Goleman D.,1998)
Επίλογος
Η ομάδα ενηλίκων που μετέχουν σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα, για να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί χρειάζεται να διατηρήσει σταθερούς τους προσανατολισμούς της, τους αντικειμενικούς στόχους της και να ευνοήσει τη συναλλαγή μεταξύ όλων των συμμετεχόντων, δηλαδή του εκπαιδευτή και των εκπαιδευομένων. Ο φανερός εγγυητής είναι ο εκπαιδευτής στο ρόλο του εμψυχωτή, ο οποίος καλείται να συντονίζει, να διευκολύνει, να κατευθύνει, να διακρίνει τις δυσλειτουργίες και να παρεμβαίνει, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Εγγυητές όμως θεωρούνται και όλα τα μέλη της ομάδας, τα οποία υποδύονται ρόλους, εκφράζουν απόψεις, σκέψεις και συναισθήματα, αλληλεπιδρούν, επικοινωνούν, συνεργάζονται, δημιουργούν σχέσεις, μετέχουν στη διαμόρφωση του μαθησιακού κλίματος. Έτσι ο εμψυχωτής και τα μέλη, από τη μια διευκολύνονται να πραγματώσουν το σκοπό της ομάδας, αλλά από την άλλη υποβοηθούνται να ρυθμίσουν τον τρόπο λειτουργίας της, σε στιγμές κρίσης.
Σημείωση: Οι βιβλιογραφικές παραπομπές μπορούν να αναζητηθούν στη δημοσίευση με τίτλο «Προτεινόμενη βιβλιογραφία»