Πριν ξεκινήσουμε να συζητάμε για το πως βιώνουμε το άγχος αλλά και πώς ελέγχουμε το συναίσθημα αυτό οφείλουμε αρχικά να το ορίσουμε. Το άγχος είναι μια φυσιολογική σωματική και ψυχική αντίδραση σε μια απειλή ή σε μια αίτηση για την αντιμετώπιση απαιτητικών καταστάσεων.

Εν καιρώ πανδημίας, ονόματι COVID-19, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια άγνωστη πραγματικότητα, που μας περιορίζει στο σπίτι, αλλάζοντας καθολικά την καθημερινότητα μας, τις συνήθειες μας αλλά κυρίως τα συναισθήματα μας. Καθώς διαταράσσεσαι το συναίσθημα ασφάλειας από την παγιωμένη καθημερινότητά μας είναι αναμενόμενο να μας κατακλύζουν τόσο συναισθήματα άγχους όσο και θυμού, απογοήτευσης και φόβου.

Είμαστε όμως όλοι εξίσου ευάλωτοι στο άγχος; Σαφώς και όχι!

Κάποιες ομάδες πληθυσμού τείνουν να κινδυνεύουν περισσότερο να εμφανίσουν άγχος, όπως για παράδειγμα, τα παιδιά, οι γονείς, οι ευπαθείς ομάδες αλλά και οι ομάδες επιστημόνων που είναι στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της κρίσης αυτής.

Τα παιδιά λοιπόν, ανάλογα με το ηλικιακό τους στάδιο, και κυρίως όταν αυτό είναι πρώιμο, μπορεί να μην κατανοούν τι ακριβώς συμβαίνει. Σίγουρα όμως οι επικείμενες αλλαγές στην καθημερινότητα τους και οι περιορισμοί μπορεί να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή άγχους γι’ αυτά. Καθώς περνάμε σε μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες παιδιών, το συναίσθημα του άγχους εντείνεται λόγω της ασάφειας και της διάχυσης πληροφοριών σχετικά με την παρούσα κατάσταση, με αυτό να κορυφώνεται στην εφηβική ηλικία που είναι άμεσα συνυφασμένη με τις εξετάσεις των πανελληνίων και την προαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Από την πλευρά των γονιών το άγχος αποκτά πολλά πρόσωπα. Με την απόφαση του κλεισίματος των σχολείων η φροντίδα και η απασχόληση των παιδιών αποτελεί ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι. Κάποιοι από αυτούς συνεχίζουν να εργάζονται χωρίς όμως να μπορούν να στηριχθούν στη βοήθεια των “γιαγιάδων” αφού και αυτές με τη σειρά τους οφείλουν να προστατευτούν και να απομονωθούν. Κάποιοι άλλοι μένουν χωρίς δουλεία μιας και οι επιχειρήσεις στις οποίες απασχολούνταν τίθενται σε αναστολή λειτουργίας. Και σε αυτήν την περίπτωση έρχεται στην επιφάνεια το άγχος της οικονομικής κρίσης και συνεκδοχικά της επιβίωσης και της διασφάλισης βασικών αγαθών  που ίσως χρειαστεί να φέρουν εις πέρας.

Στις ευπαθείς ομάδες, που απαρτίζονται από άτομα τρίτης ηλικίας, άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας αλλά και άτομα με ιστορικό διαταραχών άγχους, τείνουν να είναι πιο συχνά αυξημένα τα συμπτώματα άγχους. Για αυτήν την κατηγορία ατόμων εξίσου συχνό και έντονο είναι και το αίσθημα αβοηθητότητας και φόβου που σε ορισμένες περιπτώσεις η στήριξη από ειδικούς ψυχικής υγείας κρίνεται απαραίτητη με σκοπό την πρόληψη ψυχοπαθολογίας (π.χ. κατάθλιψη).

Τέλος, οφείλουμε να κάνουμε μνεία και στο προσωπικό αντιμετώπισης κρίσεων. Άνθρωποι στους οποίους έπεσε ο βαρύτερος κλήρος όλων αφού επωμίστηκαν το βάρος διαχείρισης της πανδημίας (ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό). Πέραν αυτών όμως,  άλλοι τόσοι είναι και αυτοί που εργάζονται σε επιχειρήσεις με αυξημένη κίνηση (π.χ. υπεραγορές, σούπερ μάρκετ, φαρμακεία κ.τ.λ), εκθέτοντας τον εαυτό τους αλλά και τις οικογένειες τους σε κίνδυνο. Το σύνολο λοιπόν αυτών των ανθρώπων αντιστοίχως είναι πιθανό να αγχώνονται περισσότερο.

Στο επίκεντρο του δικού μας ενδιαφέροντος στην παρούσα αναφορά όμως είναι το άγχος που βιώνουν τα παιδιά εφηβικής ηλικίας και συγκεκριμένα τα παιδιά της Γ’ Λυκείου. Νέες μέθοδοι εκπαίδευσης (τηλε-εκπαίδευση) αντικαθιστούν τη γνωστή και κυρίως ασφαλή μέθοδο εκπαίδευσης. Μια εκπαίδευση άμεση, αλληλεπιδραστική που πέρα από την προαγωγή της νέας γνώσης συντελεί επίσης και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των μαθητών. Αυτή η νέα λοιπόν πραγματικότητα αποτελεί σημαντική πηγή αγχογόνων αντιδράσεων που σε συνδυασμό με τις συναισθηματικές διακυμάνσεις της εφηβικής ηλικίας, προκαλούν πληθώρα συναισθηματικών εναλλαγών όπως είναι το άγχος, η ανησυχία, η αβεβαιότητα, η ευερεθιστότητα ίσως και η αμφισβήτηση της νέας αυτής μεθόδου. Καταιγισμός ερωτημάτων : “και τώρα τι; και πως θα γίνει; μα θα προλάβουμε να ολοκληρώσουμε την ύλη;”, και πολλά πολλά ακόμη που κορυφώνουν το άγχος. Σαφώς οφείλουμε να ενστερνιστούμε την ανησυχία τους καθώς διακυβεύεται αυτό που αποκαλούν ”μέλλον” τους. Το έντονο και μη ελεγχόμενο άγχος όμως είναι πιθανόν να συνοδεύεται και από σωματικές ενοχλήσεις, όπως πονοκεφάλους, στομαχικό άλγος, διατροφικές διαταραχές, δυσκολίες στον ύπνο και συχνούς εφιάλτες, ταχυκαρδία, αίσθημα ζάλης, τάση λιποθυμίας κ.ά.

Οι  κατευθυντήριες γραμμές για την αντιμετώπιση του άγχους των πανελληνίων αφορούν τόσο τα παιδιά όσο όμως και για τους γονείς.

Συμβουλές  χειρισμού του άγχους προς τα παιδιά:

• Προσέξτε τη διατροφή σας. Καταναλώστε πολλά φρούτα, φυσικούς χυμούς και λαχανικά που σας δίνουν ενέργεια, πνευματική διαύγεια και θωρακίζουν το ανοσοποιητικό σας σύστημα. Περιορίστε την κατανάλωση καφεΐνης γιατί αυξάνει τη νευρικότητα και περιορίστε την ποσότητα της ζάχαρης και των λιπαρών.
• Ασχοληθείτε με δραστηριότητες που σας ευχαριστούν και σας χαλαρώνουν. Σίγουρα ακούγεται οξύμωρο καθώς διανύουμε περίοδο εγκλεισμού και απαγόρευσης κυκλοφορίας. Επικαλεστείτε λοιπόν την εφευρετικότητα σας! Κάντε μια σύντομη βόλτα, ακούστε την αγαπημένη σας μουσική, ασκηθείτε, κατασκευάστε, βοηθείστε στο μαγείρεμα κ.ά.
• Κάντε διαλείμματα κατά τη διάρκεια της μελέτης.
• Οργανώστε όσο μπορείτε καλύτερα την ύλη για διάβασμα. Μπορείτε να υπογραμμίσετε με χρωματιστούς μαρκαδόρους τα σημεία που σας δυσκολεύουν περισσότερο, φτιάξτε σχεδιάγραμμα, κάνετε περισσότερες επαναλήψεις.
• Αποφύγετε να μένετε ξάγρυπνοι για να διαβάσετε γιατί εξαντλείτε τον οργανισμό σας με αποτέλεσμα να μειώνεται η συγκέντρωση και συνακολούθως η επίδοσή σας.
• Σκεφτείτε θετικά! Επιβραβεύστε τον εαυτό σας για τα δυνατά σας σημεία και τις ικανότητές σας (π.χ. επιτυχίες σε τεστ, επαινετικά σχόλια που δεχτήκατε από τους καθηγητές σας) και θυμηθείτε πως “λάθος” δεν σημαίνει αποτυχία. Εντοπίστε τις αδυναμίες σας και δουλέψτε μεθοδικά πάνω σε αυτές.
• Προσπαθήστε να αντικαταστήσετε τις αρνητικές σκέψεις με θετικές (π.χ. αντί για φράσεις “θα γράψω χάλια”, “θα κολλήσω, θα μπλοκάρω και θα τα ξεχάσω όλα την ώρα της εξέτασης”, “θα πατώσω”, “δεν θα θυμάμαι τίποτα από όσα έχω διαβάσει”, “θα είναι παλούκια τα θέματα”, “θα υπάρχουν παγίδες”, “είμαι τελειωμένος”), κάντε δηλώσεις με θετικό περιεχόμενο όπως “πιστεύω σε μένα”, “έχω προετοιμαστεί κατάλληλα”, “θα τα καταφέρω μια χαρά”, “όλα θα πάνε καλά” κ.ά.
• Πάρτε βαθιές αναπνοές (ισόποσες εισπνοές – εκπνοές) εάν νιώσετε έντονο άγχος είτε κατά την προετοιμασία είτε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων και σκεφτείτε κάτι όμορφο (π.χ. τις καλοκαιρινές διακοπές και τη θάλασσα).

Συμβουλές προς τους γονείς:

• Ωφέλιμο θα ήταν να συζητήσετε με το παιδί κάθε πιθανότητα. Τονίστε πως και η μη επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου είναι κομμάτι της ζωής και όχι αποτυχία. Εξετάστε μαζί όλες τις εναλλακτικές λύσεις για τις σπουδές και την επαγγελματική του σταδιοδρομία.
• Εξασφαλίστε στο παιδί ένα ήρεμο περιβάλλον την περίοδο της προετοιμασίας. Προσπαθήστε να αποτρέπετε πηγές φασαρίας ή ακόμη και πιθανές συγκρούσεις.
• Οπλιστείτε με αρκετά αποθέματα υπομονής! Κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να αντέξετε και να διαχειριστείτε την ευερεθιστότητα τους.
• Οπλίστε το παιδί σας με κουράγιο και δύναμη! Έχει ανάγκη να νιώθει πως πιστεύετε σε αυτό και τις ικανότητες του. Χρησιμοποιείστε φράσεις του τύπου “θα τα πας μια χαρά αφού έχεις κάνει τόσο καλή προετοιμασία” και ανατρέξτε μαζί σε προηγούμενες επιτυχίες του (π.χ. καλή επίδοση και βαθμολογία, επιτυχία σε διαγωνίσματα κ.τ.λ).

Αναμφίβολα είναι μια δύσκολη περίοδος για όλους. Όλα μοιάζουν αβέβαια, ασαφή, απροσδιόριστα. Τα αρνητικά συναισθήματα τείνουν να κυριαρχούν και να μας κυριεύουν. Οφείλουμε όμως στον εαυτό μας να επιδείξουμε συνέπεια στις οδηγίες, υπομονή και αισιοδοξία μέχρι όλα αυτά να αναχθούν στο παρελθόν.

“Είμαι αισιόδοξος. Δεν φαίνεται να έχει καμιά χρησιμότητα να είμαι οτιδήποτε άλλο.” Ουίνστον Τσώρτσιλ.

Ζωή Τσιριγώτη/ Ψυχολόγος,  Κ.Ε.Σ.Υ. Ζακύνθου