Αρχική » 2010 » Σεπτέμβριος » 11
Αρχείο ημέρας 11 Σεπτεμβρίου 2010
ΠΡΟΣΦΥΓΓΙΑ- ΜΙΚΡΑΣΙΑ
Η μεγαλύτερη πανωλεθρία του Ελληνισμού τερμάτισε τη μακραίωνη παρουσία του στην Ιωνία και άλλαξε την πορεία του για πάντα.
1/9 – 8/9
Οταν μπήκε ο Σεπτέμβριος, η ζωή στη Σμύρνη κυλούσε με κανονικούς ρυθμούς. Την Τετάρτη 6/9 έφτασαν οι πρώτοι Ελληνες στρατιώτες και οι πρώτοι πρόσφυγες. Την Πέμπτη 7/9 η ελληνική διοίκηση εγκατέλειψε την πόλη. Την Παρασκευή 8/9 χιλιάδες στρατιώτες επιβιβάζονταν σε πλοία για την Ελλάδα.
9/9 – 10/9
Το Σάββατο 9/9 ο τουρκικός στρατός εισήλθε με πειθαρχία στη Σμύρνη. Λίγες ώρες αργότερα ακολούθησαν και οι άτακτοι. Την Κυριακή 10/9 ξέσπασε η βία στην αρμενική συνοικία, με λεηλασίες και βιασμούς. Ο Κεμάλ έφτασε στην πόλη με πομπή και ο τουρκικός όχλος σκότωσε τον μητροπολίτη Χρυσόστομο.
11/9 – 12/9
Τη Δευτέρα 11/9 μπαρ και ζυθοπωλεία στην προκυμαία κατέβασαν τα στόρια. Η πειθαρχία στο στράτευμα του Κεμάλ είχε καταρρεύσει και οι Τούρκοι διέπρατταν απροκάλυπτα ωμότητες, ενώ συνέρρεαν δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες. Την Τρίτη 12/9 μισό εκατομμύριο Ελληνες και Αρμένιοι βρίσκονταν εγκλωβισμένοι σε παγίδα θανάτου.
13/9
Την Τετάρτη ο πληθυσμός είχε διογκωθεί σε 700.000. Τούρκοι στρατιώτες άναψαν φωτιές αρχικά στην αρμενική συνοικία, η οποία μέχρι το μεσημέρι τυλίχθηκε στις φλόγες. Υπό την προστασία δικών τους στρατιωτών, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί εκκένωσαν τους υπηκόους τους από τη Σμύρνη. Οταν έπεσε το σκοτάδι η πυρκαγιά είχε εξαπλωθεί μέχρι την προκυμαία, ασφυκτικά γεμάτη από πρόσφυγες. Τα μεσάνυχτα ο Βρετανός ναύαρχος Μπροκ διέταξε να σταλούν λέμβοι σωτηρίας και τη νύχτα όλα τα πολεμικά πλοία στον κόλπο γέμισαν με 20.000 ψυχές.
14/9 – 30/9
Την Πέμπτη 14/9 μισό εκατομμύριο άνθρωποι βρίσκονταν ακόμη στην προκυμαία. Την Παρασκευή 15/9 η φωτιά έκαιγε ό,τι είχε απομείνει και ο Κεμάλ εξέδωσε διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο όσοι παρέμεναν μετά την 1/10 θα εκτοπίζονταν στην κεντρική Ανατολία. Το Σάββατο 16/9 και την Κυριακή 17/9 χιλιάδες Ελληνες και Αρμένιοι στρατεύσιμης ηλικίας οδηγήθηκαν σε πορείες στην ενδοχώρα. Την Κυριακή 24/9 ο Αζα Τζέννινγκς ξεκίνησε τη μεγάλη επιχείρηση εκκένωσης με πλοία από την Ελλάδα. Το Σάββατο 30/9 είχαν μείνει λιγότεροι από 50.000 πρόσφυγες και με παράταση οκτώ ημερών έφυγαν όλοι.
Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε με τη διαταγή του στρατιωτικού διοικητή που όριζε πως όλοι οι Ελληνες, ακόμα και οι Οθωμανοί υπήκοοι, από 17 ώς 45 χρόνων, θεωρούνταν αιχμάλωτοι πολέμου και η αναχώρησή τους απαγορευόταν με ποινή θανάτου. Οι υπόλοιποι, γέροντες, γυναίκες και παιδιά, μπορούσαν να φύγουν μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου μόνο αν ήταν εφοδιασμένοι με κανονικά διαβατήρια. Οσοι έμεναν μετά το τέλος της προθεσμίας, θα οδηγούνταν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
Παρόμοια ήταν η τύχη των χριστιανικών πληθυσμών στη χερσόνησο της Ερυθραίας, στις Κυδωνίες, στην περιοχή της Προποντίδας, στη βορειοδυτική Μικρά Ασία, ακόμα και σε όσες μικρασιατικές περιοχές δεν είχε φτάσει ο ελληνικός στρατός. Ετσι, τρία χρόνια, τρεις μήνες, τρεις εβδομάδες και τρεις μέρες από την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων στο λιμάνι της Σμύρνης στις 15 Μαΐου 1919, κατέρρεε το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας συμπαρασέρνοντας ενάμισι εκατομμύριο Μικρασιάτες στον δρόμο του ξεριζωμού και της προσφυγιάς. Οι θετικές επιπτώσεις από την άφιξή τους στον ελλαδικό χώρο είναι γνωστές. Γνωστό είναι, ακόμα, και το πού πέφτει το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για την καταστροφή. Ενδεικτικά, δύο σχεδόν μήνες πριν από την πυρκαγιά, οι Sunday Times έγραφαν:
«Ασχετα με τη γνώμη που έχει κανείς για το δίκαιο ή το άδικο των ελληνικών πόθων για τη Μικρά Ασία, είναι αδύνατο να αρνηθεί ότι ο ελληνικός λαός έτυχε βδελυρής συμπεριφοράς από συμμαχικά έθνη… λόγω της ανικανότητας των Μεγάλων Δυνάμεων να εφαρμόσουν την ίδια τους την πολιτική».
Οι πρόσφυγες στο Ηράκλειο.
Η πρώτη μεγάλη ομάδα προσφύγων, 1.000 περίπου άτομα, αποβιβάζεται στο Ηράκλειο στις 12 Σεπτεμβρίου 1922. Μέσα στους επόμενους μήνες φτάνουν στην πόλη πάνω από 11.000 άτομα, στην πλειοψηφεία τους γυναίκες και παιδιά.
Η Κεντρική Επιτροπή Περιθάλψεως Ηρακλείου, που συγκροτείται με σκοπό την υποδοχή τους, καταβάλλει αγωνιώδεις προσπάθειες για να αντιμετωπιστούν οι τεράστιες ανάγκες. Έρανοι διεξάγονται συχνά προκειμένου να εξασφαλιστούν τρόφιμα και ρούχα, ενώ συνηθισμένες είναι οι εκκλήσεις μέσω του τύπου στα φιλάνθρωπα αισθήματα των ντόπιων. Δέκα αρτοποιεία της πόλης εργάζονται αποκλειστικά για τους πρόσφυγες, ενώ διάφορα δημόσια αλλά και ιδιωτικά κτίρια και χώροι διατίθενται για τη στέγασή τους. Σημαντική βοήθεια προσφέρουν διάφορες φιλανθρωπικές οργανώσεις και ο αμερικάνικος Ερυθρός Σταυρός, ιδιαίτερα στο ζήτημα της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.
Η παρουσία βέβαια ενός τόσο μεγάλου πλήθους εξαθλιωμένων ανθρώπων προκαλεί σε κάποιες περιπτώσεις δυσφορίες στην τοπική κοινωνία και τα ατυχή περιστατικά δε λείπουν. Οι ίδιοι οι πρόσφυγες θεωρούν αρχικά ότι η εγκατάστασή τους στην πόλη είναι προσωρινό μέτρο και ότι στο άμεσο μέλλον θα μπορέσουν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.
Όταν με τη Συνθήκη της Λωζάνης αποφασίζεται η οριστική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, το όνειρο της επιστροφής σβήνει και η πλήρης ένταξη στην τοπική κοινωνία είναι πλέον για τους πρόσφυγες η ιδανική λύση.
——————————————————————————————–
Στα πλαίσια του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας και δεδομένου ότι η περιοχή του 32ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου ήταν κυρίως προσφυγική (Νέες Κλαζομενές) ασχολήθηκαμε κατά το σχολικό έτος 2001-02 με το θέμα της Μικρασιατικής καταστροφής και της προσφυγιάς.
Μια μαθητική εργασία , από το 32ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου με θέμα την προσφυγγιά, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ του Ηρακλείου στις 29 Σεπτεμβρίου 2002, ήταν η παρακάτω:
ΤΟ ΠΙΚΡΟΤΑΞΙΔΟ ΤΟΥ ΞΕΡΙΖΩΜΟΥ
Στην Αγία Παρασκευή της Λέσβου ζουν πολλοί Μικρασιάτες πρόσφυγες. Ανάμεσά τους ζουν δυο γεροντάκια, συγγενείς μας, ο Κώστας και η Ασπασία Λιναρδή.
Ο μικρότερος αδερφός της γιαγιάς μου, αξιωματικός χωροφυλακής, έχει παντρευτεί τη μικρότερη κόρη τους, τη θεία Ελένη.
Αυτές τις πασχαλινές διακοπές , ο θείος μου τους έφερε στην Αθήνα για να κάνουν ιατρικές εξετάσεις. Βρεθήκαμε στο ίδιο σπίτι. Κάθισα κοντά τους και τους ρωτούσα για τον ερχομό τους στην Ελλάδα.
_ Αχ! Παιδάκι μου, τι να θυμηθώ πρώτα, τι ύστερα, άρχισε ο παππούλης.
Ο πατέρας μου είχε πέντε παιδιά κι εγώ προτελευταίος. Ζούσαμε όλοι καλά στην Πέργαμο. Πολλοί Χριστιανοί, πολλοί Τούρκοι. Το σπίτι μας μεγάλο, πολλά καλά είχε. Με τους Τούρκους δεν είχαμε πολλά πάρε δώσε, όμως μιλούσαμε και με τις δουλειές τα βρίσκαμε. Στο σοκάκι παίζαμε μαζί Τουρκόπουλα κι Ελληνόπουλα. Η μάνα μας, μας παραμάζευε μόνο να μην λέμε τίποτε και τα Τουρκάκια τα μαρτυρήσουν στο Τούρκο πατέρα τους και βρούμε κανα μπελά.
Κι ύστερα ήρθε η κακιά η ώρα. Οι Τούρκοι αγρίεψαν κι ο Χασάν που έλεγε καλημέρα στη μάνα μου, το ΄κοψε όταν πέρναγε.
Το πάνε έλα των Τούρκων στα σοκάκια πλήθαινε. Οι Χριστιανοί όταν τους αντάμωναν έσκυβαν μέχρι το χώμα και τους έκαναν ντεμενάδες. Κι αυτοί αγριοκοίταζαν και δεν έλεγαν ούτε καλημέρα. Το βραδάκι η μάνα με τη νόνα μου , έκλειναν πόρτες και παράθυρα, μας μάντρωναν μέσα και δε μας άφηναν ούτε δυνατά να μιλήσουμε. Σκέπαζαν τα παραθύρια με χράμια και μιλούσαν σιγά σιγά. Τις έγλεπα που μιλούσαν και δεν καταλάβαινα τι έλιεγαν. Γύρα στα μεσάνυχτα έφτανε ο πατέρας μου, Μαθιό τον έλεγαν, Θεός σχωρέστον, από τα χωράφια (δεν ξέρω), μιλούσε με τη μάνα μου και τη νόνα μου κι το πρωί ξανάφευγε.
Μία εβδομάδα πριν το χαλασμό, καθώς γυρνούσε σπίτι μας, μας είπαν πως ο κατή-Μεχμέτ τον αντάμωσε, τσακώθηκαν και τον τρύπησε με τη χατζάρα του. Η μάνα μου έκλαιγε, το ίδιο κι η νόνα μου , κλαίγαμε κι εμείς. Δεν τον ξαναείδαμε τον πατέρα μου.
Το ψωμί λιγόστεψε στο σπίτι κι η νόνα μου για να μας χορτάσει έφτιανε κουρκούτι και πίναμε. Κλειστήκαμε μέσα, δε βγαίναμε έξω καθόλου. Μόνο μια γειτόνισσα, η κυρά Κλείτη, ερχόταν πότε-πότε. Μίλαγε με τη μάνα και τη νόνα μ΄ κι έλεγε μη χειρότερα.
Ένα βράδ΄ βράδιασε ο Θεός, κλειστήκαμε μέσα από νωρίς, κάναμε προσευχή στον Άη Γιώργη και πέσαμε στο μιντέρ΄ να κοιμηθούμε. Γύρα στα μεσάνυχτα, δεν ξέρω τι ώρα νάταν, ξαφνικά ακούστηκαν δυνατές φωνές, κλάματα , ουρλιαχτά, κατάρες, βλαστημιές, προσευχές, χτύποι σε πόρτες και παραθύρια και βοή πολλή βοή και φασαρία στο δρόμο. Κι οι δαιμόνοι να βγαίναν απ΄ την κόλαση πιο λίγη φασαρία θα κάναν.
Ξαφνικά ακούστηκε στο σπίτι μας δυνατός θόρυβος που το τράνταξε ολόκληρο κι η αυλόπορτα γρεμίστηκε με την πρώτη. Ασκέρι αγριεμένο όρμησε μέσα. Ένας Τούρκος με τη χατζάρα του έδωσε στη μάνα μ΄ μια κλωτσιά και την έριξε καταής. Άρπαξε τη μάνα μ΄ απ΄ τα μαλλιά κι ετοιμάστηκε να τη σκοτώσει. Εμείς φοβισμένα δε μιλούσαμε, μα μόλις ο αδερφός μου ο Στρατής , Θεός σχωρέστον, είδ΄ αυτό που είδ΄ μπήκε στη μέσ΄να γλιτώσ΄ τη μάνα μ΄ και σκοτώθηκε αυτός. Τότενες βγήκε φωνή απ΄ο στόμα μας, ουρλιάξαμεκαι τρέξαμε όλοι στο κατώι.
_Μη! Όχι! Έσκουξε η μάνα μου . Θα σας χαλάσουν .
Τότενες ακούστηκε φωνή δυνατή .
_ Όλοι φευγάτε στη θάλασσα, στη θάλασσα!
Η μάνα μου μας περιμάζεψε μέσα σε Τούρκους αγριεμένους , άγνωστους και γνωστούς, άρπαξε και το κόνισμα τ΄Αη Γιώργη κι όπως ήμαστε απ΄ τον ύπνο χωρίς ρούχα , ξυπόλητοι, τρέχαμε στο δρόμο κατά πού ΄τρεχαν οι πολλοί να γλιτώσουμε. Το Γιώργη μας που ΄ταν μικρός τον ζαλώθηκε στην πλάτη.
Το ξημέρωμα μας βρήκε να τρέχουμε με πολλούς. Τα παιδιά έκλαιγαν , μάνες έκλαιγαν, μοιρολόγια άκουγες, κατάρες και προσευχές έσκιζαν τον αέρα. Κι από πίσω Τούρκοι με φέσια και χατζάρες να μας κυνηγούν και να χτυπούν με το βούρδουλα.
Τα πόδια μας μάτωναν, πάγωναν, πονούσαν, δεν τα ορίζαμ΄ πιδί μ΄ ,μα όλο τρέχαμε . Πέρα, άρρωστοι και κουρασμένοι έπεφταν στο δρόμο μα κανένας δεν τους βοήθαγε. Το μπουλούκι των προσφύγων περνούσε από πάνω τους κι όταν έφταναν οι Τούρκοι τους κτυπούσαν με τη χαντζάρα. Γκιαούρηδες, να! Και τρέχαν να κυνηγούν τους χριστιανούς μη λακίσει κανένας.
Τρία μερόνυχτα, πεινασμένοι, γυμνοί, ματωμένοι, τρέχαμε απελπισμένοι να σωθούμε. Χάθηκαν πολλοί. Σκοτώθηκαν και πέθαναν πολλοί. Παιδιά πέθαναν στην αγκαλιά της μάνας, μάνες έπεσαν , γιαγιάδες πέθαναν.
Είχαμε πετρώσει. Αν ήμαστε ζωντανοί ή πεθαμένοι δεν ήξευρα. Άσε δε μπορώ να σου πω. Η μάνα μ΄ ζαλωμένη το Γιώργη, όλο φώναζε: Κωστή, Ελένη, Νικόλα , εδώ μη χαθούμε. Κι εμείς βάζαμε τα δυνατά μας μη χάσουμε τη μάνα μας. Κάπου έδωσε η Παναγιά και φτάσαμε στη θάλασσα. Τα πόδια μας πονούσαν , ήταν πρησμένα, έτρεχαν αίμα, η κοιλιά μας πονούσε, είχαμε πυρετό, καίγαμε , διψούσαμε. Ο φόβος μας είχε κόψει την πείνα, όμως θέλαμε νεράκι. Μόλις είδαμε τη θάλασσα πολλοί έπεσαν μέσα να πιουν νερό. Έτρεξα κι εγώ.
_ Μη! Ούρλιαξε η μάνα μου μ΄ ὀση δύναμη της είχε μείνει.
Κι εγώ φοβήθηκα κι έγειρα πίσω. Ο Γιώργης έσκουζε απ΄ τη πλάτη της: Νερό, νερό. Κι η δόλια η μάνα μ΄, έμπηξε τα νύχια στο στήθος της , πετάχτηκε το αίμα κι έβαλε το Γιώργη να πιει.
_ Για να μην πεθάνεις παιδάκι μ΄, είπε κι έγειρε λιπόθυμη.
Εμείς οι τρεις φοβισμένοι κοιτούσαμε και δε μπορούσαμε να σκεφτούμε τίποτε. Μια γριά πέταξε με τα χέρια στη μάνα μου θαλασσινό νερό κι αυτή άνοιξε τα μάτια, μας κοίταξε και τα ξανάκλεισε. Η γριά μας πήρε μακριά κι εμείς θέλαμε τη μάνα μας.
_ Άστην αυτή. Έμεινε στην πατρίδα γιε μου, να μας καρτερεί να ξανάρθουμε.
Μια βάρκα έφτασε και μια φωνή έσκισε τον αέρα.
_ Οι πρόσφυγες να περάσουν!
Πρόσφυγες! Τι ΄ναι τούτο; Ρώτηςα το μυαλό μου. Δε ξέρω. Όλοι έτρεξαν στη βάρκα, μα μπήκαν λίγοι. Ανάμεσά τους ήταν κι η Ελένη μας.
_ Ελένη! Λενάκι! Φώναξα σαν τρελός . Μη φεύγεις, πάρε με μαζί σου!
Μα η βάρκα έφυγε μακριά μαζί με το Λενάκι. Εμείς κλαίγαμε και γλέπαμε απελπισμένοι και φοβισμένοι. Όταν χάθηκε η βάρκα απ΄ τα μάτια μας, μια άλλη βάρκα ήρθε και πήρε εμένα , τη γριά, το Γιώργη και το Νικόλα.
_ Άκου γιε μου, μην κλαις, είπε η γριά. Μαρία με λιεν, εσείς να με λέτε Βάβω. Η μάνα σας μας καρτερεί να ξαναγυρίσουμε στην πατρίδα, μα μέχρι τότενες εγώ θα είμαι η ψυχομάνα σας. Ο Άη Γιώργης είναι καβαλάρης και γλήγορος και θα μας βάλει στο άλογό του να μας πάει και να μας φέρει πίσω.
Η βάρκα ξεκίνησε, ο αέρας φυσούσε δυνατά. ΄Ημαστε πολλοί και δύο έπεσαν στη θάλασσα. Τους είδαμε λίγο στο νερό και μετά τίποτε. Τους κατάπιε η θάλασσα. Οι μεγάλοι έκλαιγαν, τα παιδιά έκλαιγαν, πεινούσαν, διψούσαν, πονούσαν, ψένονταν στον πυρετό. Το ίδιο κι εγώ.
_ Υπομονή γιε μου, υπομονή, έλεγε η ψυχομάνα μου , θα μας σώσει ο Άη Γιώργης.
Και αφού βασανιστήκαμε τρομερά άλλες τρεις μέρες, κάποτε φτάσαμε στον Πειραιά. Εκεί κάτι στρατιώτες , μας έφεραν γαλέτες και νερό και κινίνο. Μετά μας μοίρασαν στα στρατόπεδα και μας έδωσαν κουβέρτες. Κοιμηθήκαμε κι ας ήταν πρωί, που κόντευε μεσημέρι, όμως νομίζαμε πως η γη κουνιόταν όπως η θάλασσα.
Ζήσαμε με τη Βάβω στο στρατόπεδο τρεις μήνες κι ύστερα μοίρασαν τα παιδιά στα ορφανοτροφεία. Ο Νικόλας που ήταν πρώτερος έμεινε με τη Βάβω κι εγώ με το Γιώργη στο ορφανοτροφείο, μαζί μου άλλα παιδιά από την Πέργαμο, το Αϊβαλί, τον Τσεσμέ, τα Αλάτσατα και τη Σμύρνη. Θέλαμε τους δικούς μας, κλαίγαμε κρυφά και φανερά, αρρωσταίναμε και υποφέραμε πολλά, τόσα πολλά που δεν μπορώ παιδί μου να σου πω.
Τα χρόνια πέρασαν. Ο Γιώργης έπαθε τύφο και πέθανε. Εγώ πήγαινα στα καράβια και δούλευα. Κουβαλούσα τα πράγματα στους ταξιδευτές κι όταν αργότερα τα κατάφερα, έφτιαξα ένα καρότσι με παλιοσανίδες για να τα κουβαλώ πιο εύκολα. Πολύ αργότερα μπάρκαρα σε πλοίο και κάποτε βρέθηκα στην Αγία Παρασκευή στη Λέσβο. Εκεί δούλευα στα χωράφια, έκανα οικονομίες, αγόρασα ένα μικρό φορτηγό , έκανα μεταφορές και σιγά σιγά έκτισα ένα σπίτι. Έκανα περιουσία και παντρεύτηκα με την κυρ- Ασπασία, που ήταν μικρανηψιά της ψυχομάνας μου και βρέθηκε με άλλα κορίτσια στην Αγία Παρασκευή. Πολύ αργότερα έμαθα πως η βάρκα που πήρε το Λενάκι βούλιαξε στη θάλασσα και πήρε μαζί της στο βυθό, τους ανθρώπους και το Λενάκι μας. Τον Νικόλα τον έχασα κι όσο κι αν έψαξα με το Ερυθρό Σταυρό δεν τον βρήκα ποτέ. Δεν ξέρω αν είναι πεθαμένος ή ζωντανός. Απόχτησα τρία παιδιά. Το γιο μου τον έβγαλα Μαθιό σαν τον πατέρα μου, τη μεγάλη μου κόρη Μαρία σαν τη ψυχομάνα μου και τη μικρή Λενάκι σαν το Λενάκι που το πήρε η θάλασσα.
Τα χρόνια περνούσαν κι εγώ νύχτωνε-ξημέρωνε, την Πέργαμο σκεφτόμουνα, το σπίτι μας, τη μάνα μου, τη νόνα μου, το Γιώργη κι όλους όσους αγάπησα κι έχασα.
Όταν ύστερα από πενήντα χρόνια άνοιξε ο δρόμος, πήρα την κυρα-Ασπασία και πήγαμε ταξίδι-προσκύνημα στην Πέργαμο. Η μάνα μου δε με καρτέραγε, ούτε κανείς απ΄ όσους αγάπησα, όμως με καρτέραγε το χαλασμένο σπίτι μας που κάποτε χωρούσε όλους τους δικούς μου. Χαλάσματα μαυρισμένα από τα χρόνια και τη φωτιά που βαλε το ασκέρι των Τούρκων τη βραδιά του ξεριζωμού. Μόνο μια γωνιά του τζακιού έστεκε μυρισμένη κι αυτή και χαλασμένη και στη θέση π΄ άναβε η φωτιά μια θεόρατη συκιά είχε φυτρώσει κι απλωνόταν παντού.
Έσκυψα, φίλησα το κομμάτι της μαυρισμένης πέτρας κι έκοψα ένα κομμάτι και το ριξα στην τσέπη μου, κλέφτης του ίδιου μου του σπιτιού. Έφυγα κλαίγοντας κι είπα στα παιδιά μου: «Όταν πεθάνω, αυτήν την πέτρα να τη βάλετε πάνω στην καρδιά μου. Είναι σαν να αναπαυτώ στη γωνίτσα μου».
Ο παππούλης σκούπισε τα δάκρυά του με το μαντήλι κι έβγαλε από την τσέπη του ένα χρυσό κουτάκι που μέσα είχε το κομμάτι της μαυρισμένης πέτρας.
Τον κοιτάξαμε με δέος και σκουπίσαμε τα δικά μας δάκρυα.
Ευαγγελίας Μελίστα.
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 1821 -1913
ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ
1821 ΣΤΗ ΚΡΗΤΗ
Παρόλο που οι προϋποθέσεις δεν ήταν ευνοϊκές για να ξεκινήσει η επανάσταση στη Κρήτη , αμέσως μετά το ξεσηκωμό της Πελοποννήσου αποφασίστηκε η κήρυξή της τον Απρίλη του 1821 σε συνέλευση που έγινε στη Παναγία τη Θυμιανή στα Σφακιά . Η αρχή έγινε τον Ιούνιο του 1821 στο Λούλο Χανίων με νίκη των χριστιανών . Οι Τούρκοι αντιδρώντας την επόμενη κιόλας μέρα κρέμασαν τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ και σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς .
Στο Ρέθυμνο φυλάκισαν τον επίσκοπο , τον οποίο κρέμασαν μετά από ένα χρόνο και έσφαξαν πολλούς χριστιανούς .
Στο Μεγάλο Κάστρο τα πράγματα είναι χειρότερα . Οι Τούρκοι σκότωσαν το μητροπολίτη Γεράσιμο και πέντε επισκόπους . ΄Εκαψαν τη μητρόπολη , λεηλάτησαν τη πόλη και βγήκαν στα περίχωρα . Θανάτωσαν ηγουμένους μοναστηριών , άοπλους διαβάτες και αγρότες . Σε 800 υπολογίζονται οι νεκροί .
Στη Σητεία σκοτώθηκαν 300 χριστιανοί , ενώ η Μονή Τοπλού κάηκε και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν .
Μετά από όλα αυτά οι Κρητικοί κατάλαβαν πως ένας είναι ο δρόμος .
Η ένοπλη αντίσταση στον κατακτητή . Η επανάσταση σιγά σιγά εδραιώθηκε στη Κρήτη και διατηρήθηκε για δέκα ολόκληρα χρόνια .
Α΄ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821
Η επανάσταση που είχε ξεκινήσει από τα Χανιά,στα Ηρακλειώτικα λόγω του πεδινού εδάφους αλλά και της μεγάλης απόστασης από τα Σφακιά άρχισε λίγο αργότερα με αρχηγό το Μιχαήλ Κουρμούλη που ξεσήκωσε τη Μεσαρά και χτύπησε τους Τούρκους.Η επανάσταση παρά τις προσπάθειες των Τούρκων να την καταπνίξουν και τις καταστροφές που προκάλεσαν ιδιαίτερα στα Σφακιά, δεν έσβησε.
Το Νοέμβρη του 1821 ήλθε στην Κρήτη ο Μιχαήλ Αφεντούλης, απεσταλμένος του Δημ.Υψηλάντη, με το τίτλο ” Γενικός ΄Επαρχος και Αρχιστράτηγος Κρήτης ”, ο οποίος συγκάλεσε γενική συνέλευση στους Αρμένους Χανίων το Μάη του 1822 όπου ψηφίστηκε το ” Σχέδιο Προσωρινής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης” και η Κρήτη διαιρέθηκε σε τέσσερα διαμερίσματα.
To 1822 o Σουλτάνος για να καταπνίξει την ελληνική επανάσταση ζήτησε τη βοήθεια του σουλτάνου της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή ( Μωχάμετ ’λυ). Σύμφωνα με τους όρους της συμφωνίας , οι Αιγύπτιοι θα κατέπνιγαν την επανάσταση στην Κρήτη,στην Κάσο και στην Πελοπόννησο.΄Ετσι το Μάη του 1822 αποβιβάστηκαν στη Σούδα 6000 Αιγύπτιοι στρατιώτες με αρχηγό το Χασάν πασά , οι οποίοι αφού ενώθηκαν με τους Τούρκους χτύπησαν τους επαναστάτες πρώτα στα Χανιά κι ύστερα στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο αλλά με πολλές απώλειες. Στη συνέχεια πέρασε στο οροπέδιο Λασιθίου και το έκαψε πέρα ως πέρα.Το χειμώνα τον πέρασε στο Μεραμπέλλο και το Φλεβάρη του 1823 πολιόρκησε για 15 ημέρες στο σπήλαιο της Μιλάτου, τους άμαχους της περιοχής και λίγους οπλοφόρους που είχαν καταφύγει εκεί. Στο τέλος οι πολιορκημένοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν και ο Χασάν τους μεν άντρες τους σκότωσε , τους υπόλοιπους δε τους πούλησε ως δούλους. Σαν από θεία δίκη , ο Χασάν σε λίγες μέρες έπεσε από το άλογό του και σκοτώθηκε.
Κατά τη διάρκεια αυτών των γεγονότων ο Αφεντούλης τσακώστηκε με τους κρητικούς οπλαρχηγούς κι εκείνοι ζήτησαν να αντικατασταθεί. Το Μάη του 1823 έρχεται στη Κρήτη στη θέση του Αφεντούλη ο Υδραίος Εμμανουήλ Τομπάζης με μερικά πλοία και λίγους εθελοντές και έδωσε νέες ελπίδες στον αγώνα.
Νέος Αιγύπτιος στρατηγός ορίστηκε ο Χουσε’ί’ν πασάς που έφερε 3000 ακόμη στρατιώτες και άφθονα πολεμοφόδια, συγκεντρώνοντας συνολικά 12.000 στρατό. Ο Τομπάζης λόγω της αναρχίας που επικρα-τούσε κατάφερε να συγκεντρώσει μόλις 3.000 επαναστάτες. Στη μάχη που δόθηκε στη περιοχή της Αγίας Βαρβάρας οι ΄Ελληνες αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και ο Χουσε’ί’ν αφού υπέταξε τη Μεσαρά πέρασε στο Αμάρι και στο Μυλοπόταμο του Ρεθύμνου.
Στο Μελιδόνι πολιόρκησε για τρεις μήνες 370 γυναικόπαιδα και 30 οπλοφόπους που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο του χωριού.Στο τέλος τους έπνιξε όλους με καπνό. Ο Χουσε’ί’ν κινήθηκε μετά προς τα δυτικά και λεηλάτησε την επαρχία του Αποκόρωνα, κυρίεψε τα Σφακιά και τον υπόλοιπο νομό Χανίων. Είχε καταφέρει να καταπνίξει την κρητική επανάσταση αφού λόγω του εμφύλιου πολέμου που επικρατούσε στην Ελλάδα δεν στάθηκε δυνατό να σταλεί βοήθεια στον Τομπάζη ο οποίος τελικά εγκατέλειψε την Κρήτη τον Απρίλη του 1824.
Εμμανουήλ Τομπάζης (1784-1831)
Β΄ περίοδος της κρητικής επανάστασης
1. Περίοδος της Γραμβούσας [1825-1828]
Στα μέσα του 1825 οι Κρητικοί που είχαν καταφύγει στην Πελοπόννησο και πολεμούσαν τον Ιμπραήμ, ήρθαν με πλοία στη Γραμβούσα και κατάφεραν να καταλάβουν το φρούριο της .Την ίδια μέρα κυριεύτηκε και το φρούριο της Κισάμου από άλλους επαναστάτες. Με τις καταλήψεις αυτές η επανάσταση ξαναφούντωσε. Ο Μουσταφά πασάς επιχείρησε μα δεν κατάφερε να ξαναπάρει το φρούριο. Σταμάτησε όμως την εξάπλωση της επανάστασης στις δυτικές επαρχίες. Οι επαναστάτες περιορίστηκαν στη Γραμβούσα και για να τα καταφέρουν να ζήσουν αναγκάστηκαν να αρχίσουν πειρατικές επιδρομές στα διερχόμενα πλοία.
Το 1827 έφτασε στην Κρήτη σώμα Κρητικών και άλλων εθελοντών με σκοπό να ανανεώσουν την επανάσταση στις ανατολικές επαρχίες. Οι επαναστάτες πολιόρκησαν και έκαψαν τους Τούρκους της Κριτσάς και της Νεάπολης. Λίγες μέρες όμως αργότερα δέχτηκαν επίθεση στα χωριά της ανατολικής Πεδιάδας και υποχώρησαν άταχτα. Ο πόλεμος συνεχίστηκε με ξαφνικές νυχτερινές επιθέσεις (κλεφτοπόλεμος).
2. Το τέλος του δεκάχρονου αγώνα
Στην αρχή του 1828 ήρθε στην Κρήτη ο Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης με 600 πεζούς και 100 ιππείς και το Μάρτη οχυρώθηκε στο Φραγκοκάστελλο και από ‘κει οργάνωνε εξορμήσεις εναντίον των Τούρκων. Ο Μουσταφά πασάς κινήθηκε εναντίον του και στη μάχη που επα-κολούθησε ο Χατζημιχάλης σκοτώθηκε μαζί με 380 επαναστάτες, ενώ οι υπόλοιποι μετά από πολιορκία οκτώ ημερών αναγκάστηκαν να συνθηκο-λογήσουν και να φύγουν. Οι απώλειες των Τούρκων ήταν διπλάσιες και επιπλέον κατά την επιστροφή τους στα Χανιά δέχτηκαν πολλές επιθέσεις και σκοτώθηκαν περισσότεροι από χίλιοι.
Στη Μεσαρά οι οπλαρχηγοί Ξωπατέρας,Κόρακας,Μαλικούτης κ.ά. δεν άφηναν τους Τούρκους σε ησυχία. Το Φεβρουάριο του 1829 εκστρατεύσαν εναντίον του Ξωπατέρα 3000 Τούρκοι κι αυτός κλείστηκε στον ψηλό πύργο της μονής Οδηγητρίας όπου μετά από τριήμερη πολιορκία βρήκε τραγικό θάνατο.
Στα 1829 θα μπορούσαμε να πούμε γενικά ότι η ύπαιθρος βρισκόταν στα χέρια των χριστιανών ενώ οι Τούρκοι είχαν τα τρία μεγάλα κάστρα των Χανίων, του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου. Παρ’ όλα αυτά οι Μεγάλες Δυνάμεις με το πρωτόκολλο του Λονδίνου που υπέγραψαν το 1830 δεν θεώρησαν την Κρήτη τμήμα της ανεξάρτητης Ελλάδας.Ο δεκάχρονος αγώνας τελειώνει όχι με την απελευθέρωση της Κρήτης αλλά με την παραχώρηση της στον Αιγύπτιο Μεχμέτ Αλή ως
αντάλλαγμα της βοήθειας που προσέφερε στο σουλτάνο.
Η περίοδος από το 1830 έως το 1868
Η Αιγυπτιοκρατία κράτησε ως το 1840 οπότε οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν να επανέλθει η Κρήτη στην επικυριαρχία του Σουλτάνου. Μέχρι το 1866 πολλά μικρά αλλά και σημαντικά γεγονότα σημάδεψαν την περίοδο αυτή.
Ο Σουλτάνος έστειλε το Μουσταφά πασά στην Κρήτη για να καταπνίξει την επανάσταση. Πράγματι αυτός αφού έκαψε αρκετά χωριά στα Χανιά , νίκησε τον Ζυμβρακάκη σε μεγάλη μάχη [ 12 Οκτωβρ.1866] στο Βαφέ Αποκορώνου. Μετά απ’ αυτή την επιτυχία τους οι Τούρκοι κατευθύνθηκαν προς το Ρέθυμνο όπου έδρα της επαναστατικής επιτροπής ήταν η Μονή Αρκαδίου. Σ’ αυτήν είχαν μαζευτεί γύρω στα 600 γυναικόπαιδα και 300 αγωνιστές. Στις 8 Νοεμβρίου 1866, 15000 Τούρκοι κύκλωσαν το μοναστήρι και ζήτησαν από τους πολιορκημένους να παραδοθούν. Ο φρούραρχος της Μονής ανθυπολοχαγός Ιωάννης Δημακόπουλος και ο ηγούμενος Γαβριήλ αρνήθηκαν περήφανα. Οι Τούρκοι παρά τις λυσσαλέες επιθέσεις τους δεν κατάφεραν να καταλάβουν τη Μονή την πρώτη μέρα. Την επομένη αφού μετέφεραν το μεγάλο πυροβόλο [μπουμπάρδα κουτσαχείλα] από το Ρέθυμνο, γκρέμισαν το τείχος και εισέβαλαν στο μοναστήρι αρχίζοντας τη μεγάλη σφαγή.
Στη μπαρουταποθήκη της μονής γράφτηκε μια ακόμα ένδοξη σελίδα της ιστορίας της Ελλάδας. Εκεί ο Κωστής Γιαμπουδάκης [ ή άλλος] ανατινάζοντας την αποθήκη σκόρπισε το θάνατο όχι μόνο στους χριστιανούς αλλά και στους Τούρκους που είχαν εισβάλει .
Τα γεγονότα στη Μονή Αρκαδίου συγκίνησαν όλο τον ελεύθερο κόσμο κι ένα νέο κύμα φιλελληνισμού δημιουργήθηκε στην Ευρώπη.
Ο Μουσταφά πασάς προσπάθησε ύστερα να καταλάβει τα Σφακιά μα δεν τα κατάφερε ούτε αυτός ούτε ο αντικαταστάτης του Ομέρ πασάς. Το ίδιο περίπου συνέβη και στις ανατολικές επαρχίες. Τότε ο Σουλτάνος αναγκάστηκε να παραχωρήσει στην Κρήτη καθεστώς ημιαυτονομίας ( Οργανικός Νόμος του 1868 ). Σύμφωνα με τον νόμο αυτό ο Γενικός Διοικητής διοριζόταν από το Σουλτάνο αλλά τόσο στη κεντρική Διοίκηση όσο και στις επαρχιακές μπορούσαν να διορίζονται και χριστιανοί υπάλληλοι. Παρά τις αντιρρήσεις των επαναστατών, οι Μεγάλες Δυνάμεις δυστυχώς τάχθηκαν υπέρ της Τουρκίας. Η επανάσταση είχε τελειώσει και ο στόχος της ένωσης δεν πραγματοποιήθηκε.
ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ
Ο οργανικός νόμος του 1868 δεν εφαρμόστηκε ποτέ από τη Τουρκία . Οι Κρητικοί απογοητευμένοι και ταλαιπωρημένοι όπως ήταν , δεν αντέδρασαν μέχρι το 1877.Τότε , όμως , με τη κήρυξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου , αρχίζει πάλι επαναστατικός αναβρασμός . Ζητείται από το Σουλτάνο αυτονομία , με χριστιανό διοικητή . Η απάντηση είναι αρνητική και οι συγκρούσεις αρχίζουν . Σε λίγο όλο το νησί ήταν στα χέρια των επαναστατών ,εκτός από τα φρούρια στα οποίαείχαν συγκεντρωθεί Τούρκοι
Δυστυχώς , όμως , και πάλι οι Μεγάλες Δυνάμεις , μετά την ήττα της Τουρκίας από τη Ρωσία , με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου , το 1878 , και το συνέδριο του Βερολίνου 1881 , το μόνο που ζήτησαν από το Σουλτάνο ήταν η πιστή εφαρμογή του οργανικού νόμου . Μετά από διαπραγματεύσεις Τούρκων και επαναστατών κατέληξαν στη ” Σύμβαση της Χαλέπας” (νέος οργανικός νόμος) , που προέβλεπε:
1) Ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης θα μπορεί να είναι χριστιανός ή μουσουλμάνος με 5ετή θητεία . Μαζί του ως σύμβουλο θα έχει έναν από το αντίθετο θρήσκευμα .
2) Η Γενική Συνέλευση αποτελείται από 80 μέλη (49 χριστιανούς και 39 μουσουλμάνους) .
3) Ιδρύεται Κρητική Χωροφυλακή .
4) Στα δικαστήρια και στα σχολεία επίσημη γλώσσα γίνεται η Ελληνική
5) Ο χριστιανικός πληθυσμός απαλλάσσεται από ορισμένους φόρους , όπως ο κεφαλικός .
Στα 1889 , μετά από μία άτυχη επανάσταση ξεσπά τρομοκρατία από την πλευρά των Τούρκων και ανακαλούνται οι διατάξεις της Χαλέπας .
Στα 1896 , μετά από νέες βιαιότητες των Τούρκων , οι Μεγάλες Δυνάμεις πιέζουν το Σουλτάνο που κάνει νέες παραχωρήσεις . Οι Τούρκοι δεν το δέχονται και αρχίζουν νέες δολοφονίες . Η Ελληνική κυβέρνηση , δυναμικά επεμβαίνοντας , στέλνει το πρίγκηπα Γεώργιο με πλοία να εμποδίσει τη μεταφορά Τούρκων στρατιωτών στο νησί και το Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο με 1500 στρατιώτες , που καταλαμβάνει το νησί (1897) και κηρύσσει την ένωση με την Ελλάδα .Οι Μεγάλες Δυνάμεις αντέδρασαν και βομβαρδίζουν τις θέσεις των επαναστατών , γύρω από τα Χανιά .
Ο ήρωας Καγιαλές, όταν έσπασε το κοντάρι της σημαίας από τον κανονιοβολισμό των Μ. Δυνάμεων, γίνεται ο ίδιος ιστός και υψώνει και πάλι τη σημαία.
Μετά από τον άτυχο Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 (Θεσσαλία) , η Ελλάδα παίρνει πίσω τις δυνάμεις της και οι Μεγάλες Δυνάμεις αναγκάζουν τους Κρητικούς να δεχθούν τη λύση της αυτονομίας .Ύπατος αρμοστής (διοικητής) ορίστηκε ο πρίγκηπας Γεώργιος .
Η τελευταία πράξη του κρητικού δράματος είναι η μεγάλη σφαγή του Ηρακλείου στις 25 Αυγούστου 1898. Καθώς απόσπασμα του αγγλικού στρατού προέβαινε στην εγκατάσταση των Κρητών υπαλλήλων του φορολογικού γραφείου της πόλης, ο εξαγριωμένος τουρκικός όχλος με την υποκίνηση των ηγετών του ,προέβη σε μια απάνθρωπη σφαγή. Μαζί με τις εκατοντάδες χριστιανούς αμάχους, σκότωσαν και τους 17 ’γγλους του αποσπάσματος καθώς και τον πρόξενο της Αγγλίας Λυσίμαχο Καλοκαιρινό, ενώ έκαψαν και λεηλάτησαν καταστήματα και γραφεία. Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος ονομάστηκε η οδός που συνδέει το λιμάνι με το κέντρο της πόλης “οδός 25ης Αυγούστου”
H ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ (1898-1913)
ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ
Οι Αγγλικές κατοχικές δυνάμεις στρατοπεδεύουν στο ευθύγραμμο τμήμα από Παντοκράτορα προς Άγιο Ανδρέα, μετά τα γεγονότα της 25ης Αυγούστου 1898
Μόλις ανέλαβε τα καθήκοντα του ο πρίγκιπας Γεώργιος κάλεσε τους Κρητικούς να υπακούνε στους νόμους για να ζήσουν ειρηνικά . Η κρητική σημαία υψώθηκε στο φρούριο των Χανίων . Η οργάνωση και η λειτουργία της Κρητικής Πολιτείας ήταν ένα πολύ δύσκολο έργο . Στην κυβέρνηση που σχηματίστηκε , μετά από τις εκλογές που έγιναν (1898) σύμφωνα με το πρώτο Κρητικό Σύνταγμα , συμμετείχε ως υπουργός Δικαιοσύνης και ο Ελευθέριος Βενιζέλος . Η κυβέρνηση προχώρησε σε κοπή κρητικού νομίσματος , στην ίδρυση τράπεζας και στην οργάνωση χωροφυλακής . Πήρε μέτρα για την εκπαίδευση και την υγεία .
Επειδή το Σύνταγμα είχε γίνει πρόχειρα και είχε πολλές ασάφειες , ο πρίγκιπας Γεώργιος το εκμεταλλεύτηκε και συγκέντρωσε σιγά-σιγά στα χέρια του όλη την εξουσία . Ήρθε σε διαμάχη με πολλούς φιλελεύθερους ανθρώπους και τον Βενιζέλο , τον οποίο ανάγκασε να παραιτηθεί . Η διαμάχη αυτή έγινε σύγκρουση, επειδή ο μεν πόθος των Κρητικών ήταν η ένωση με την Ελλάδα , ο δε Γεώργιος επέμενε στη λύση της αυτονομίας .
Η σύγκρουση πήρε τη μορφή ένοπλου επαναστατικού κινήματος (1905) στο χωριό Θέρισο των Χανίων . Το κύριο αίτημα των επαναστατών με αρχηγό τον Βενιζέλο ήταν η απομάκρυνση του πρίγκιπα και η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα . Το κίνημα κράτησε 8 μήνες και τερματίστηκε , όταν οι Μεγάλες Δυνάμεις , μετά από διαπραγματεύσεις δέχτηκαν τους όρους των επαναστατών . Ήταν το τελευταίο σκαλί ,πριν την Ένωση .
.
Στα 1908 , παρόλο που επίσημα από την ελληνική κυβέρνηση δεν είχε αναγνωρισθεί , η Ένωση ήταν γεγονός .
Μετά το κίνημα των αξιωματικών στο Γουδί (1909) , ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος της Αθήνας κάλεσε το Βενιζέλο να αναλάβει την πρωθυπουργία της Ελλάδας .
Στα 1912 με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων , η Βουλή των Ελλήνων δέχτηκε τους βουλευτές της Κρήτης με εκδηλώσεις ενθουσιασμού . Η Ένωση είχε πραγματοποιηθεί . Τον Μάη του 1913 , μετά τη Συνθήκη του Λονδίνου , έγινε στα Χανιά η επίσημη ανακήρυξη της ΕΝΩΣΗΣ παρουσία του Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄. Η ελληνική σημαία κυμάτιζε πια σε κάθε σπίτι .
Οι αγώνες του Κρητικού λαού έκαμαν το όνειρο πραγματικότητα .
Κρήτη γεννήτρα τσ΄ αρχοντιάς, τση λευτεριάς δασκάλα,
χωρίς εσένα δεν χτυπά της λευτεριάς καμπάνα.