Η τύχη επεφύλαξε τη μεγάλη δόξα της απελευθέρωσης της Κρήτης στον αρχιστράτηγο Νικηφόρο Φωκά. Βυζαντινοί ιστορικοί αναφέρουν ότι οι δυνάμεις που συγκεντρώθηκαν για την επιχείρηση αυτή αποτελούνταν από 3307 πλοία ( 2000 πολεμικά με 250 πολεμιστές το καθένα, 1000 μεταγωγικά και 307 φορτηγά). Αντίθετα αραβικές πηγές μιλούν για 700 πλοία με 72000 πεζούς και 5000 ιππείς.

Πιθανά, η θέση και το μέγεθος του Χάνδακα της β’ Βυζαντινής περιόδου

Ο Βυζαντινός στρατός υπό τον Νικηφόρο Φωκά πολιορκεί τον Χάνδακα, 961 (Ι. Σκυλίτζης, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη Ισπανίας)

Τον Ιούλιο του 960 ο Φωκάς έφτασε στα κρητικά παράλια και αποβίβασε το στρατό του, που αποτελούνταν εκτός από βυζαντινούς στρατιώτες απ’ όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας και από Αρμένιους, Βάραγγους, Σκανδιναβούς και Ρως, στην παραλία του Αλμυρού, δυτικά του Χάνδακα. Αμέσως άρχισε η πολιορκία των Αράβων του Χάνδακα, που διήρκεσε ολόκληρο το υπόλοιπο του 960 και μέχρι το Μάρτιο του 961, οπότε το φρούριο υπέκυψε και επακολούθησε σφαγή των Αράβων και λεηλασία της πόλης από τους εξαγριωμένους βυζαντινούς στρατιώτες. Λέγεται ότι σφάγηκαν 200.000 μαζί μ’ αυτούς που σκοτώθηκαν στις μάχες κι άλλοι τόσοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Αριθμοί υπερβολικοί. Οι θησαυροί των Αράβων που έπεσαν στα χέρια των Βυζαντινών, ήταν αμύθητοι. Λέγεται ότι χρειάστηκαν 300 φορτηγά πλοία για να μεταφερθούν στην Κωνσταντινούπολη, μαζί με τους αιχμαλώτους, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο εμίρης του Χάνδακα Αβδούλ Αζίζ Κοτορμπής ( ή κατά τους βυζαντινούς Κουρούπης) και ο γιος του Ανεμάς που αργότερα ασπάστηκε το χριστιανισμό και υπηρέτησε πιστά τον αυτοκράτορα. Πρέπει να αναφέρουμε σ’ αυτό το σημείο ότι ένα μεγάλο μέρος από τα λάφυρα δόθηκαν από το Φωκά στον πνευματικό του Αθανάσιο τον Αθωνίτη που ίδρυσε και οργάνωσε τη πρώτη μονή του Αγίου Όρους ,αυτή της Μεγίστης Λαύρας .

Η θριαμβευτική είσοδος του Νικηφόρου Φωκά στη Βασιλεύουσα, 11ος-12ος αιώνας (Ι. Σκυλίτζης, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη Ισπανίας)

Με την ανάκτηση της Κρήτης αρχίζει μια νέα περίοδος της κρητικής ιστορίας , που διήρκεσε 250 περίπου χρόνια. Ο Φωκάς κατασκευάζει τώρα νέα αμυντικά και οχυρωματικά έργα όπως το φρούριο «τέμενος» στο Κανλί Καστέλι ( Προφήτης Ηλίας). Επίσης εγκαθιστά, με τη θέλησή τους, παλαίμαχους στρατιώτες σε εύφορες περιοχές της Κρήτης που χτίζουν πολλά χωριά τα οποία εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα ( Αρμένοι, Βαρβάροι, Βαρβάρω, Σκλαβεροχώρι, Σκλαβοπούλα, Ρουσοχώρια, Βουλγάρω κ.ά.). Διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο της Κρήτης γίνεται και πάλι ο Χάνδακας.

Άποψη του φρουρίου του Τεμένους, 1615 (F. Basilicata, Ηράκλειο, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη)

Επειδή κατά τη μακραίωνη αραβική δουλεία, πολλοί Κρητικοί πλανήθηκαν και εξισλαμίστηκαν ( πολλοί με τη βία), ήλθε στην Κρήτη ο όσιος Νίκων (ο Μετανοείτε) που προσπάθησε με το κήρυγμά του στην κεντροανατολική Κρήτη να επαναφέρει τους παραστρατημένους στο χριστιανικό δρόμο. Στη δυτική Κρήτη έδρασε για τον ίδιο λόγο ο όσιος Ιωάννης (ο Ξένος) που καταγόταν από το χωριό Σίβα της Μεσαράς.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος ή Ερημίτης

Η Κρητική Εκκλησία οργανώνεται πάλι. Ανασυστήθηκε η Αρχιεπισκοπή Κρήτης, με έδρα το Χάνδακα όπου ανηγέρθη πολύ όμορφος μητροπολιτικός ναός αφιερωμένος στον Απόστολο Τίτο.

Ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Τίτου στην ομόνυμη πλατεία, 2004 (φωτ. Βασίλης Κοζωνάκης)

Το 828 μ.Χ. οι Ἀραβες Σαρακηνοί της Ισπανίας αποβιβάζονται στην Κρήτη, την οποία κατακτούν εύκολα αλλά σταδιακά, αφού ούτε ο βυζαντινός στόλος κατάφερε να την σώσει, ούτε οι ντόπιοι, φαίνεται, πρόβαλαν ουσιαστική αντίσταση.

Οι Άραβες καταστρέφουν τη Γόρτυνα και κτίζουν νέα πρωτεύουσα στη θέση του Ηρακλείου, του αρχαίου επινείου της Κνωσού, που ονομάζουν Χάνδακα και τον οποίο οχυρώνουν με επιμέλεια για να γίνει το φοβερό ορμητήριό τους στις πειρατικές τους εξορμήσεις και τόπος συγκέντρωσης των θησαυρών και των λαφύρων που προέρχονταν απ΄αυτές, Ενάμιση σχεδόν αιώνα η αραβοκρατούμενη Κρήτη ήταν το κέντρο των Σαρακηνών πειρατών εναντίον των νησιών και των παραλίων της Ανατολικής Μεσογείου.

Βαρύτατες υπήρξαν βέβαια οι συνέπειες για τον κρητικό πληθυσμό που βυθίστηκε σε νύκτα φρικτής δουλείας, αποκόπηκε από τον κορμό της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και αφανίστηκε από το προσκήνιο του πολιτισμού. Πάντως παρά τη δίωξη του χριστιανισμού, αυτός εξακολούθησε να υπάρχει, όπως διασώθηκε η γλώσσα και οι παραδόσεις, ιδιαίτερα στα χωριά.

Το Βυζάντιο, για το οποίο η απώλεια της Κρήτης σήμαινε ότι έχανε μια μεγάλη και πλούσια επαρχία (θέμα) και δε θα μπορούσε να ελέγχει πια τους θαλάσσιους δρόμους, έκανε πολλές προσπάθειες να την ανακτήσει που όμως κατέληγαν σε αποτυχία.

Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος μετέφερε την έδρα του Ρωμαϊκού κράτους στην Κωνσταντινούπολη και το διαίρεσε σε 4 επαρχίες, η Κρήτη υπήχθη στην επαρχία της Ιταλίας.

Το 395 μ.Χ. ο Μέγας Θεοδόσιος μοίρασε το κράτος σε ανατολικό και δυτικό. Η Κρήτη έγινε τότε επαρχία του ανατολικού μέρους της αυτοκρατορίας, δηλαδή του Βυζαντινού κράτους , όπως ονομάστηκε αργότερα. Είναι η περίοδος που κυριαρχεί ο χριστιανισμός. Η Κρήτη, εκκλησιαστικά, γίνεται Μητρόπολη με έδρα τη Γόρτυνα, όπου χτίζεται ο μεγαλοπρεπής ναός του Αγίου Αποστόλου Τίτου, πρώτου επισκόπου της.

Δυστυχώς, η Βυζαντινή αυτοκρατορία δε θωράκισε αμυντικά το νησί κι έτσι γίνεται στόχος διαφόρων λαών. Αναφέρεται μάλιστα μέχρι και επιδρομή των Σλάβων το 623. Η περίοδος αυτή διαρκεί μέχρι το 828 μ.Χ.

1. Ρωμαϊκή περίοδος (69π.Χ. -395 μ.Χ. )

Η Κρήτη ανέκαθεν είχε στρατηγική σημασία στην Ανατολική Μεσόγειο. Ήταν λοιπόν φυσικό να γίνει στόχος και της Ρώμης στην προσπάθεια κυριαρχίας της στην Ανατολή. Γύρευε αφορμή να της επιτεθεί και να την καταλάβει και βρήκε. Επειδή οι Κίλικες πειρατές, που πείραζαν τα ρωμαϊκά καράβια και ζημίωναν το ρωμαϊκό εμπόριο, βρίσκαν, φαίνεται, άσυλο στα παράλια της Κρήτης, η Ρώμη ζήτησε από τους Κρητικούς να σταματήσουν τη βοήθειά τους στους Κίλικες. Αυτοί δε συμμορφώθηκαν με την απαίτηση της Ρώμης και ο ύπατος Μάρκος Αντώνιος εκστρατεύει για να τιμωρήσει τους Κρητικούς. Εκείνοι, που το πληροφορούνται έγκαιρα, ναυμαχούν το στόλο των Ρωμαίων προτού φθάσει στην Κρήτη, αιχμαλωτίζουν πολλά πλοία και κρεμούν πολλούς αιχμαλώτους. Ο ίδιος ο Αντώνιος μόλις κατόρθωσε να ξεφύγει ( 74 π.Χ.)

Το 69 π.Χ. ο ύπατος Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος εκστρατεύει και πάλι στην Κρήτη. Αποβιβάζεται στη δυτική Κρήτη και την κυριεύει, παρά τη γενναία άμυνα των Κρητικών με στρατηγούς το Λασθένη και Πανάρη. Ο Λασθένης έρχεται στην Κνωσό για να συνεχίσει την αντίσταση, αλλά αναγκάζεται να την εγκαταλείψει αφού έκαψε τους θησαυρούς της για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Ο Μέτελλος κατακτά όλη την Κρήτη και καίει και καταστρέφει τις πόλεις που αντιστάθηκαν.

Η Κρήτη γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με έδρα του Ρωμαίου διοικητή την Γόρτυνα, φίλη και σύμμαχο των Ρωμαίων.

ΓΟΡΤΥΝΑ

Μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Κρήτης. Παρόλο, που στη Μινωική εποχή φαίνεται πως δεν ήταν τόσο σημαντική, έφτασε κάποια στιγμή αργότερα, όπως πιστεύουν οι αρχαιολόγοι ( Νικ. Πλάτων) ο πληθυσμός της ίσως και τις 300.000 και ήταν κυρίαρχος της μεγάλης πεδιάδας της Μεσαράς ως το σημερινό χωριό Ροτάσι.

Ήταν μια από τις ισχυρότερες, πλουσιότερες και πιο ευνομούμενες πόλεις της Κρήτης. Τούτο απόδειξε κι η μεγάλη επιγραφή του τέλους του 6^ου αιώνα π.Χ. η οποία είναι συγκεφαλαίωση νόμων κληρονομικού και οικογενειακού δικαίου και πολιτικής δικονομίας, γραμμένη βουστροφηδόν και εντοιχισμένη στους τοίχους δημόσιου οικοδομήματος. Οι νόμοι της Γόρτυνας δεν επέβαλλαν βάρβαρες ποινές. Προέβλεπαν διεξοδική διαδικασία για τη σωστή απονομή της δικαιοσύνης και απαιτούσαν αντικειμενική απόδειξη, τόσο για την ενοχή, όσο και για την αθωότητα του κατηγορουμένου. Η θανατική ποινή ήταν άγνωστη, γεγονός που δείχνει τον ανώτερο πολιτισμό των Γορτυνίων, σε σχέση με τους σύγχρονούς τους άλλους λαούς ( αλλά και με πολλούς σημερινούς) και τη σπουδαία πνευματική τους ανάπτυξη.

Τον 3^ο αιώνα π.Χ. κυρίεψαν τη Φαιστό και πήραν τα κτήματά της και το λιμάνι της τα Μάταλα κι έτσι είχαν δύο λιμάνια: Τα Μάταλα και τη Λεβήνα ( σημερινό Λέντα).

Οι Γορτύνιοι είχαν φιλικές σχέσεις με τους Αχαιούς και αργότερα με τους Πτολεμαίους.

Όταν οι Ρωμαίοι άρχισαν να εκδηλώνουν το ενδιαφέρον τους για την Κρήτη, επιζήτησαν τη φιλία των Γορτυνίων, οι οποίοι τάχθηκαν με το μέρος τους , γιατί ήθελαν, με τη βοήθεια των Ρωμαίων, να κυριαρχήσουν σε όλη την Κρήτη. Αντίθετα, η Κνωσός κηρύχθηκε φανερά εχθρική κατά των Ρωμαίων. Έτσι η Γόρτυνα όχι μόνο δεν καταστράφηκε απ αυτούς , όπως η Κνωσός κι άλλες μεγάλες πόλεις που κατάστρεψε ο Κόιντος Μέτελλος το 68 π.Χ. αλλά είδε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, έγινε η πολυανθρωπότερη πόλη της Κρήτης και έδρα του Πραίτορα ( διοικητή) του νησιού.

Ήταν η πρώτη πόλη της Κρήτης που δέχτηκε τον χριστιανισμό. Στη Γόρτυνα εγκαταστάθηκε ο απόστολος Τίτος, ως πρώτος επίσκοπος Κρήτης. Στη Γόρτυνα μαρτύρησαν στις 23 Δεκεμβρίου του 250 π.Χ. στο διωγμό του Δεκίου, οι ’γιοι Δέκα Κρήτες χριστιανοί: Θεόδουλος, Σατουρνίνος, Εύπορος, Γελάσιος, Ευνικιανός ( από τη Γόρτυνα), Ζωτικός (από την Κνωσό), Πόμπιος ( από τη Λεβήνα), Αγαθόπους ( από το Πάνορμο), Βασιλείδης ( από την Κυδωνία), Ευάρεστος ( από το Ηράκλειον). Στο χώρο του μαρτυρίου τους χτίστηκε ναός αφιερωμένος στη μνήμη τους και το χωριό που βρίσκεται σ΄αυτή τη θέση, πήρε το όνομα ’γιοι Δέκα.

Η Γόρτυνα ήκμασε και κατά τη Βυζαντινή περίοδο, μέχρι το 828 μ.Χ. που κατέλαβαν την Κρήτη οι Σαρακηνοί και την κατέστρεψαν. Από τότε κι έπειτα η Γόρτυνα δεν κατοικήθηκε πια ποτέ και οι Άραβες και Σαρακηνοί έκαναν έδρα τους το Ηράκλειο το οποίο ονόμασαν Χάνδακα. Στη Γόρτυνα χτίστηκαν οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί και ανάμεσα σ΄ αυτούς σπουδαιότερος ο ναός του Αγίου Τίτου, που χτίστηκε τον 6^ο αιώνα και τα ερείπιά του βλέπουμε σήμερα.