Άμπελος & κρασί στα αττικά αγγεία

Δευτέρα, 14 Ιανουαρίου 2013

Tου Ηλία Κουρκουλάκου, φιλολόγου στο Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων

Οι αρχαίοι Έλληνες ευλογούσαν και δόξαζαν τον Διόνυσο για το μεγάλο δώρο που τους είχε χαρίσει, την άμπελο και το ανεπανάληπτο παράγωγό της, τον οίνο. Αυτό φαίνεται μεταξύ άλλων και από την αρχαία ελληνική κεραμική, όπου η απεικόνιση του κρασιού και γενικότερα της αμπέλου είναι εξαιρετικά πλούσια και παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον.

Αυτό εξηγείται εύκολα. Τα περισσότερα σχήματα αγγείων του αρχαίου ελληνικού κόσμου σχετίζονται άμεσα με το κρασί ως προς τη χρήση τους. Έτσι οι αγγειογράφοι συνδυάζοντας με πολύ πετυχημένο τρόπο τη χρήση των αγγείων με τη διακόσμησή τους μας έδωσαν πολλές, ποικίλες και ενδιαφέρουσες παραστάσεις στις οποίες κυριαρχεί το κρασί. Άλλωστε για τους ίδιους λόγους και ο Διόνυσος, ο αδιαμφισβήτητος θεός της αμπελουργίας και του κρασιού, συμβαίνει να είναι η περισσότερο απεικονισμένη θεότητα των αρχαίων ελληνικών αγγείων.

Α. Η ΑΜΠΕΛΟΣ

Οι παλαιότερες μέχρι σήμερα παραστάσεις σχετικές με αμπέλια κοσμούν πίθους και οινοχόες που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι της Θήρας, χρονολογούνται τον 17-16ο αιώνα π.Χ. και εικονίζουν βότρυες (σταφύλια). Θα περάσουν οκτώ με εννέα εκατονταετίες για να ξαναβρούμε πάνω σε αγγεία παράσταση που βεβαιωμένα σχετίζεται με αμπέλια και κρασί. Πρόκειται για τον πολύ γνωστό αμφορέα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας, που χρονολογείται γύρω στο 670 π.Χ. (εικ.1): στο λαιμό του εικονίζεται ο κύκλωπας Πολύφημος κρατώντας στο δεξί του χέρι ένα κύπελλο, το «κισσύβιον», που περιέχει το «γλυκόπιοτο φλογόμαυρο» κρασί, με τον οποίο τον κέρασε ο Οδυσσέας, αποβλέποντας στην εξουδετέρωσή του «δια της μέθης».Ερχόμαστε τώρα στον 6ο αι π.Χ. όπου οι παραστάσεις με κληματαριές και κρασί είναι πολύ συχνές, ενώ ιδιαίτερα αισθητή είναι και η παρουσία του Διονύσου. Σε δύο πολύ γνωστά αγγεία, στο λέβητα του αγγειογράφου Σοφίλου που χρονολογείται στα 580 περίπου π.Χ. (εικ.2) και στον ελικωτό κρατήρα των κεραμέων Κλειτία και Εργότιμου (εικ.3) που χρονολογείται στα 570 περίπου π.Χ., ο Διόνυσος απεικονίζεται να προσέρχεται στο γάμο του Πηλέα και της Θέτιδας κρατώντας «ώσχους» δηλαδή κλάδους αμπέλων βοτρυοφόρων, ενώ στο δεύτερο αγγείο ο θεός φέρει στους ώμους το δώρο προς τους νεόνυμφους, έναν αμφορέα που πιθανόν περιέχει κρασί.Εκτός από αυτές, πάμπολλες άλλες αγγειογραφίες υπάρχουν με πρωταγωνιστή το Διόνυσο που κρατά ώσχους ή βότρυες ως διακριτικό στοιχείο, ενώ κάποτε φέρει στην κεφαλή του και «βοτρυοστέφανον» (εικ.4-5).

Και φυσικά εκτός από το Διόνυσο, έχουμε και τα μέλη του θιάσου του, τους Σατύρους και τις Μαινάδες, να κρατούν στα χέρια τους κλήματα ή βότρυες (εικ.6).

Η παρουσία ώσχων σε αγγειογραφίες με διονυσιακά θέματα επιβάλλεται μερικές φορές και από το ίδιο το επεισόδιο που εξιστορείται. Έτσι στη γνωστή κύλικα του Εξηκία που χρονολογείται στα 530 περίπου π.Χ., ο Διόνυσος ταξιδεύει με πλοίο, στο κατάρτι του οποίου έχει αναπτυχθεί μια κληματαριά, αναφορά στο γνωστό περιστατικό της απαγωγής του θεού από πειρατές, τους οποίους για να τρομάξει μεταμόρφωσε τον ιστό του πλοίου σε κληματαριά (εικ.7).

Αλλά και σε σκηνές σχετικά με την επιστροφή του Ηφαίστου στον Όλυμπο, η παρουσία της αμπέλου υποδηλώνει προφανώς το κρασί, το μέσο δηλαδή με το οποίο ο Διόνυσος πέτυχε να κατευνάσει τον κουτσό θεό και να τον οδηγήσει στο παλάτι των θεών (εικ.8).

Τέλος, μερικές φορές οι κληματαριές καλύπτουν απλώς τα δημιουργούμενα κενά σε διάφορες παραστάσεις, π.χ. στην αττική κύλικα που χρονολογείται στα 530 περίπου π.Χ. και απεικονίζει το Διόνυσο και τη μητέρα του Σεμέλη (εικ.9).

Η άμπελος όμως δεν αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα των διονυσιακών σκηνών. Π.χ. σ’ ένα αμφορέα του Ζ. του Ανδοκίδη που χρονολογείται στα 515 περίπου π.Χ, έχουμε τον ανακεκλιμένο Ηρακλή σε ευωχία κάτω από τον ίσκιο της κληματαριάς, η παρουσία της οποίας αποσκοπεί να εξάρει ακόμα περισσότερο τον συμποσιακό οίνο που απολαμβάνει ο γιος της Αλκμήνης (εικ.10).

Υπάρχουν και άλλες αγγειογραφίες με πρωταγωνιστή τον Ηρακλή και με παρουσία κλημάτων, πράγμα που ασφαλώς οφείλεται και στις ιδιαίτερες σχέσεις του ήρωα με τον συμπατριώτη και ομοπάτριο Διόνυσο. Σε μια μάλιστα από αυτές, ο Διόνυσος και ο Ηρακλής εικονίζονται μαζί κάτω από τον ίσκιο μιας κληματαριάς (εικ.11).

Ώσχους όμως συναντάμε και σε αγγειογραφίες όπου οι εικονιζόμενοι φαίνεται να είναι κοινοί θνητοί, σε περιστάσεις που τις περισσότερες φορές δικαιολογούν την παρουσία τους. Απαντώνται π.χ. σε σκηνές συμποσίου, όπου οι συμποσιαστές μερικές φορές φέρουν και βοτρυοστεφάνους στο κεφάλι τους, ή σε σκηνές τρύγου. Και οπωσδήποτε δεν είναι τυχαίο ότι πολλές φορές τα αγγεία που φέρουν τέτοιες παραστάσεις είναι κύλικες και κρατήρες, δηλαδή δύο σχήματα που ως προς τη χρήση τους σχετίζονται άμεσα με το κρασί. Γι’ αυτό άλλωστε, κυρίως σε κύλικες και κρατήρες, συναντούμε κληματαριές να εμψυχώνουν ακόμα και τους χώρους των λαβών τους, μερικές φορές χωρίς να σχετίζεται θεματικά η παρουσία τους με την υπόλοιπη διακόσμηση (εικ.12).