Την Τετάρτη, 11 Μαΐου 2016 και ώρα 11 π.μ. ο Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Λακωνίας, το 4ο Γυμνάσιο Σπάρτης «Γιάννης Ρίτσος» και ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Λακωνίας διοργάνωσαν εκδήλωση προς τιμήν του μεγάλου Έλληνα ποιητή Τίτου Πατρίκιου. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο 4ο Γυμνάσιο Σπάρτης «Γιάννης Ρίτσος». Ο ποιητής συζήτησε με τους μαθητές του σχολείου, απάντησε στις ερωτήσεις τους και απήγγειλε ποιήματά του.
Στις 7.30 μ.μ. της ίδιας ημέρας, στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης, παρόντος του ποιητή, πραγματοποιήθηκε ανοικτή εκδήλωση, στην οποία παρέστησαν οι τοπικές Αρχές, εκπαιδευτικοί, μαθητές και κάθε ενδιαφερόμενος.
Με την ευκαιρία της επίσκεψης αυτής, προσπάθησα να καταγράψω τα κυριότερα σημεία από την πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία του Τίτου Πατρίκιου σε εκδήλωση του Συνδέσμου Αποφοίτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.
Τίτος Πατρίκιος, «Οι περιπέτειες της ποίησης σ΄ έναν αιώνα περιπετειών», Φιλόλογος 101 (Φθινόπωρο 2000), 394-398.
Λίγο πριν εκπνεύσει ο 20ός αι. ο Τίτος Πατρίκιος, καλεσμένος του Συλλόγου Αποφοίτων Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ., μίλησε για τις περιπέτειες της ποίησης σ’ έναν αιώνα περιπετειών. Συγκεκριμένα:
- Ο Τίτος Πατρίκιος ξεκινά με τη διαπίστωση ότι, παράλληλα με τα ριζοσπαστικά κινήματα στους χώρους της πολιτικής, της φιλοσοφίας και της επιστήμης, ο πολυτάραχος 20ός αι. προκάλεσε επαναστατικές αλλαγές στον χώρο της τέχνης και, ειδικότερα, της ποίησης. Αναφέρει, ως χαρακτηριστικότερα, τρία κινήματα που επέφεραν επαναστατικές αλλαγές στον τομέα της τέχνης: τον φουτουρισμό, τον ντανταϊσμό και τον σουρεαλισμό.
- Τα παραπάνω κινήματα άσκησαν οξύτατη κριτική απέναντι στις προηγούμενες λογοτεχνικές μορφές, τις αντιλήψεις, την καθεστηκυία τάξη. Κατά τον Π., το μόνο που δεν αμφισβήτησαν ήταν ο ίδιος τους ο εαυτός. Οδηγήθηκαν έτσι σε απόλυτες θέσεις, φτάνοντας στο σημείο να εξοστρακίζουν ακόμη και τους θιασώτες τους αν έθεταν κάποια ερωτήματα.
- Όμως η ποίηση και, εν γένει, η λογοτεχνία δεν μπορούν, κατά τον ποιητή, να αναπτυχθούν μέσα στα όρια που χαράσσουν οι ακράδαντες βεβαιότητες και οι μανιχαϊστικές προσεγγίσεις. Η αμφιβολία και η αντιπαράθεση είναι τα ζωτικά τους στοιχεία. Έτσι, η ποίηση του 20ού αι., ακόμη και αν δεν εκπήγαζε από τα παραπάνω κινήματα, δε συμβιβάστηκε με καμιά άνωθεν βεβαιότητα, με τα μανιφέστα και τις παραδεδομένες ιδέες. Προχώρησε σε έλεγχό τους, ενώ παράλληλα αντιτάχθηκε στα συντηρητικά ή κανονιστικά συστήματα που αντιμάχονταν την πρωτοπορία. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αντίδραση των ιδεολογικών και πολιτικών ορθοδοξιών (και των καθεστώτων που τις εξέφραζαν).
- Προσπαθώντας να εξηγήσει το παράδοξο φαινόμενο της λυσσαλέας αντίδρασης των καθεστώτων αυτών απέναντι στους ποιητές, οι οποίοι, σε αντίθεση με το παρελθόν, ελάχιστη επιρροή ασκούν στις κοινωνίες, ο Πατρίκιος καταφεύγει στη συνέχεια στη ρήση του Λωτρεαμόν ότι «σκοπός της ποίησης πρέπει να είναι η πρακτική αλήθεια». Ο συλλογισμός του: Η πραγματικότητα διαρκώς αλλάζει γοργά και βαθιά. Άρα, η πρακτική αλήθεια που προσπαθεί να συλλάβει η ποίηση είναι επίσης μετακινούμενη. Από την άλλη, οι πολιτικές ηγεσίες που φιλοδοξούν να εγκαθιδρύσουν την κυριαρχία τους στο σύνολο της πραγματικότητας και εγκαθιδρύουν ανελεύθερα καθεστώτα θέλουν να ακινητοποιήσουν την αλήθεια, να είναι οι αποκλειστικοί θεματοφύλακές της, για να τη χρησιμοποιούν προς όφελός τους. Γι΄ αυτό ακριβώς ενοχλούσε τα καθεστώτα αυτά η ποίηση, καθώς η τελευταία έχει τη δύναμη να δίνει ζωή σε κάθε απολιθωμένη αλήθεια. Έτσι, πολλοί ποιητές υπέστησαν διώξεις και βίωσαν ποικίλες περιπέτειες, όπως δηλώνει και ο τίτλος του άρθρου.
- Η πρακτική αλήθεια που αναζήτησε η ποίηση κατά τον 20ο αι. αφορούσε, κατά τον ποιητή, κυρίως τον χρόνο (που είναι αγαθό πολιτισμικό, άρα και πολιτικό). Έτσι η ποίηση:
α. είτε στοχάστηκε σχετικά με την έννοια του χρόνου (π.χ. τα «Τέσσερα κουαρτέτα» του Έλιοτ)
β. είτε ερεύνησε τον ιστορικό χρόνο (βλ. Καβάφη, Σεφέρη)
γ. είτε προσπάθησε να παρέμβει στον ιστορικό χρόνο (βλ. Μαγιακόφσκι, Αραγκόν, Ρίτσο)
δ. είτε διερεύνησε τον εσωτερικό χρόνο (Βαλερύ, Ρίλκε, Ουγκαρέττι κ.ά.)
- Ο Πατρίκιος θεωρεί ως την πιο επικίνδυνη περιπέτεια της ποίησης κατά τον 20ό αιώνα την προσπάθειά της να επηρεάσει την ιστορία, μέσω της παρέμβασής της στην καθημερινή πολιτική πρακτική, γεγονός που την οδήγησε στην υποταγή στις πολιτικές εξουσίες που ασκούσαν αυτήν την πρακτική.
- Η πρακτική αλήθεια σε σχέση με τον χώρο δεν απασχόλησε την ποίηση του 20ού αι. στον ίδιο βαθμό, αν εξαιρέσουμε τον φουτουρισμό. Ο Πατρίκιος εικάζει ότι αυτό οφειλόταν ίσως στο γεγονός ότι, σε αντίθεση με τις άλλες ηπείρους, ο ευρωπαϊκός χώρος είναι περιορισμένος (εξ ου και οι ιδέες περί ζωτικού χώρου). (Ο Π. σημειώνει ότι ο ιταλικός φουτουρισμός, που εγκωμίασε τον πόλεμο, πρόβαλε έντονα την κίνηση στο χώρο, σε αντίθεση με τους φιλειρηνική και αντιπολεμική στάση του ντανταϊσμού και του σουρεαλισμού). Αντίθετα, ποιητές από άλλες ηπείρους, με τις αχανείς τους εκτάσεις, προσπάθησαν να προσεγγίσουν την αλήθεια του χώρου (π.χ. Νερούντα, Άδωνις).
- Ο Πατρίκιος στο τέλος της εισήγησής του προβλέπει ότι κατά τον 21ο αι. η ποίηση θα επιδοθεί σε αναζήτηση του χαμένου χώρου, κυρίως του σωματικού, τον οποίον τα ΜΜΕ τείνουν να περιστείλουν. Τα τελευταία πολεμούν να κατακτήσουν την περιοχή της μνήμης (και όχι εδάφη ή πρώτες ύλες, όπως συνέβαινε κάποτε με τους πολέμους) και της ανάμνησης. Η μόνη αντίσταση σε αυτά μπορεί, κατά τον Πατρίκιο, να είναι η ποίηση, που μπορεί να ενεργοποιήσει τη μνήμη του αναγνώστη, ώστε να διαπλάθει εκείνος με λογισμό και μ’ όνειρο τις δικές του απαντήσεις σε ερωτήματα που έχουν τεθεί, τίθενται ή θα τεθούν.
- Κλείνοντας, ο Πατρίκιος ταυτίζει την ποίηση με ένα ταξίδι διπλό, μέσα στη ζωή και μέσα στην ίδια την ποίηση. Σε αυτό το ταξίδι οι βεβαιότητες δεν είναι παρά οι προσωρινοί σταθμοί (εν είδει οάσεων) στους οποίους ξεκουραζόμαστε πριν συνεχίσουμε το ταξίδι μας. Υποστηρίζει, λοιπόν, ότι το ταξίδι θα συνεχιστεί και στον 21ο αι.
Συνοψίζοντας, μέσα από τη συγκεκριμένη εισήγηση διαφαίνεται η άποψη του Τίτου Πατρίκιου ότι η ποίηση είναι μια περιπέτεια, ένα ταξίδι, στο οποίο μικρή θέση μπορεί να καταλάβουν οι βεβαιότητες. Παράλληλα, οτιδήποτε το δογματικό, το κανονιστικό, το άνωθεν επιβληθέν, το στρατευμένο αντίκειται στην ίδια τη φύση της ποίησης που στοχεύει στην αναζήτηση της πρακτικής αλήθειας, απαντώντας διαρκώς εκ νέου στα θεμελιώδη ερωτήματα του βίου. Τέλος, ως θεματοφύλακας της μνήμης και της ανάμνησης, η ποίηση έχει σημαντικό ρόλο να παίξει στη νέα εποχή της κυριαρχίας των ΜΜΕ.
Επιμέλεια: Γιάννης Κονδυλόπουλος