Η θέση της Γλώσσας στα Α.Π. του Δημοτικού
Η γλώσσα νοείται ως σύστημα επικοινωνίας µε βάση τον αρθρωμένο λόγο (ΔΕΠΠΣ, 2003). Στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, η γλώσσα, με τον τρόπο που χαράσσονται οι κατευθυντήριες γραμμές για τη διδασκαλία της στο σχολείο μέσα από τα επίσημα κείμενα, δεν αντιμετωπίζεται μονάχα ως εργαλείο μάθησης. Θεωρείται, επιπλέον, µέσο προαγωγής της δημιουργικής και κριτικής σκέψης, µέσο δράσης και αλληλεπίδρασης των ανθρώπων, μέσο κατανόησης και αλλαγής της πραγματικότητας. Σύμφωνα και με τον Halliday (2000), η γλώσσα είναι το μέσον για την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων, τη διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας και την απόκτηση νέων γνώσεων, οι οποίες είναι κοινωνικά προσδιορισμένες1 . Για τον Halliday, η ανθρώπινη εμπειρία μετατρέπεται σε νόημα μέσω των γραμματικών συστημάτων της γλώσσας, δηλαδή των λέξεων και των δομών με τις οποίες αυτά πραγματώνονται (Λύκου, 2000). Ο γραμματισμός (literacy), η δυνατότητα του ατόµου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας γραπτό και προφορικό λόγο, καθώς και µη γλωσσικά κείµενα (εικόνες, σχεδιαγράμματα, χάρτες κλπ.), απαιτεί και παράλληλα προκαλεί σημαντική γλωσσική συνειδητότητα (Halliday, 2000, Μητσικοπούλου, 2001). Πιο συγκεκριμένα, ο κριτικός γραμματισμός δεν αντιμετωπίζει τη διδασκαλία της γλώσσας µέσα από µια οπτική μετάδοσης της «ύλης». Τα γλωσσικά στοιχεία και κείμενα εκλαμβάνονται ως εργαλεία που διαμορφώνουν και διαμορφώνονται µέσα από ιδεολογικές θέσεις και αξιοποιούνται στο πλαίσιο κατανόησης των κοινωνικών στόχων που οι διάφορες κοινωνικές οµάδες θέτουν υπό διάλογο. Βασικός στόχος του κριτικού γραμματισμού είναι η καλλιέργεια της ικανότητας των μαθητών για κριτική αποτίµηση του τρόπου, µε τον οποίο τα κείµενα αλλά και οι πρακτικές ανάγνωσης και παραγωγής κειµένων συμβάλλουν στο να αναδειχθεί η σχολική τάξη σε µια κοινότητα που «συνομιλεί» µε την κοινωνία. Προτάσσεται η κριτική διερεύνηση των γλωσσικών δομών και των πολυτροπικών επιλογών των κειμένων και δίνεται έμφαση στο πώς τα κείµενα δομούν και αναπλαισιώνουν τις γνώσεις και τα στερεότυπα µε τα οποία λειτουργούν οι μαθητές (Μητσικοπούλου, 2001, Κωστούλη, 2013, Κωστούλη & Στυλιανού, 2014). Επομένως, η κατάκτηση της γνώσης για την λειτουργία και την αποτελεσματική χρήση της γλώσσας είναι απαραίτητο στοιχείο της γλωσσικής διδασκαλίας στο σχολείο. Σκοπός της διδασκαλίας του µαθήµατος της γλώσσας στο ∆ηµοτικό σχολείο, όπως ορίζεται από το ΔΕΠΠΣ (2003), είναι η ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών να χειρίζονται συνειδητά, µε επάρκεια, αποτελεσματικότητα και αυτοπεποίθηση τον λόγο, γραπτό και προφορικό, ώστε να συμμετέχουν ενεργά στη σχολική και την ευρύτερη κοινωνία τους. Ο σκοπός αυτός δεν προάγεται μέσα από µία και ορισμένη θεωρία της γλώσσας αντίθετα η γλώσσα αντιμετωπίζεται στη φυσική της πολυπλοκότητα. Στα νέα Προγράμματα Σπουδών (2011) το πρόγραμμα για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η τελευταία δεν περιορίζεται αυστηρά στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος, αλλά διαχέεται σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα του ΠΣ, τα οποία αξιοποιούνται για την ανάπτυξη γλωσσικών δεξιοτήτων και την κατάκτηση ακαδημαϊκού λεξιλογίου και σύνθετων μορφοσυντακτικών δομών. Εκείνο που έχει σημασία για το περιεχόμενο του μαθήματος δεν είναι απλώς η ποικιλία των κειμένων αλλά και η κουλτούρα, στο πλαίσιο της οποίας παρήχθη ένα κείμενο, καθώς και οι κοινωνικές σχέσεις που 12 αναδύονται μέσα από τα κείμενα, στοιχεία που συμβάλλουν στην καλλιέργεια των δεξιοτήτων και του κριτικού γραμματισμού. Μέσα από το ΑΠΣ (2003) της Γλώσσας για το Δημοτικό σχολείο τίθενται οι σκοποί διδασκαλίας του μαθήματος, όπου για τους τομείς που αφορούν την παρούσα εργασία, καθορίζονται τα εξής: για το Λεξιλόγιο της Α΄ και Β΄ τάξης του Δημοτικού σκοπός είναι «η αποσαφήνιση και η σταθεροποίηση του λεξιλογίου της προσχολικής ηλικίας, ο εµπλουτισµός του λεξιλογίου των παιδιών µε λέξεις και εκφράσεις απαραίτητες για τις ανάγκες της καθηµερινής τους επικοινωνίας και η χρήση βασικών λέξεων και εκφράσεων στον γραπτό και προφορικό λόγο», ενώ για το Λεξιλόγιο Γ΄ έως και ΣΤ΄ Δημοτικού, σκοπός είναι «ο εµπλουτισµός, η διεύρυνση και η ενεργοποίηση του ατοµικού λεξιλογίου των παιδιών, µε την κατάλληλη αξιοποίηση των γλωσσικών απαιτήσεων κάθε µαθήµατος του σχολικού προγράµµατος». Για την Γραμματική της Α΄ και Β΄ τάξης του Δημοτικού ο σκοπός είναι «η συνειδητοποίηση βασικών στοιχείων της δομής και της λειτουργίας της γλώσσας, µε τη βοήθεια της διαίσθησης και της πρακτικής εφαρμογής κανόνων» και αντίστοιχα για τις τάξεις Γ΄ έως και ΣΤ΄ «η πρακτική συνειδητοποίηση της δομής και της λειτουργίας της γλώσσας, στην επικοινωνία σε επίπεδο κειμένου, πρότασης και λέξης».
Επιπλέον στόχοι που αναφέρονται στο ΑΠΣ και εμπίπτουν στη θεματική που μελετάμε, είναι οι μαθητές και οι μαθήτριες:
- Να κατανοούν ως σηµασία και ως πρόθεση το περιεχόµενο κάθε είδους λόγου µε το οποίο έρχονται σε επαφή και να χρησιµοποιούν τα γλωσσικά µέσα µε τρόπο ώστε να παράγουν λόγο αποτελεσματικό και κατάλληλο για κάθε ειδική περίσταση επικοινωνίας
- Να αποκτήσουν τις βάσεις μιας κριτικής γλωσσικής επίγνωσης, ώστε να μπορούν να αξιολογούν αντικειµενικά τα µηνύµατα που δέχονται.
- Να εξοικειωθούν µε την τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών έτσι ώστε: α) να αποκτήσουν ευχέρεια πρόσβασης στις πληροφορίες που παρέχονται µέσω του ∆ιαδικτύου και των πολυµέσων και β) να µπορούν να επεξεργάζονται στοιχειωδώς κείµενα σε Η/Υ. Πιο συγκεκριμένα ορίζονται οι σκοποί και στόχοι του γλωσσικού μαθήματος στο νέο ΠΣ.
Αναφέρεται ότι με τη διδασκαλία του μαθήματος της ΝΕ επιδιώκεται οι μαθητές να αποκτήσουν γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις οι οποίες σχετίζονται όχι 13 μόνο με την ίδια τη γλώσσα και την αποτελεσματική γλωσσική επικοινωνία αλλά και με την προσωπική και κοινωνική τους ζωή και τη συνδιαμόρφωση του κοινωνικού γίγνεσθαι. Ενδεικτικά:
- Να αποτιμούν κριτικά τους διαφόρους τρόπους γραφής, με βάση τα κοινωνικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία εμφανίζονται. Να αποκτήσουν το απαραίτητο λεξιλόγιο για τις επικοινωνιακές τους ανάγκες, ώστε να είναι σε θέση να εκφράζουν τα νοήματα που επιθυμούν.
- Να κατακτήσουν τους απαραίτητους επικοινωνιακούς κανόνες της ΝΕ, ώστε να είναι σε θέση να διαφοροποιούν τον λόγο τους ανάλογα με την περίσταση επικοινωνίας.
- Να κατανοήσουν ότι στο σύγχρονο κόσμο κυρίαρχος τρόπος μάθησης είναι ο διερευνητικός, ώστε να είναι σε θέση να λειτουργούν ως ερευνητές και ερευνήτριες και να αποκτούν πρόσβαση σε πρακτικές γραμματισμού εκτός σχολείου.
- Να κατανοήσουν ότι οι ΤΠΕ μέσω των αλληλεπιδραστικών περιβαλλόντων που προσφέρουν, τους δίνουν τη δυνατότητα να γίνουν κοινωνοί και μέτοχοι στο σύγχρονο κόσμο.
- Να κατανοήσουν ότι οι ΤΠΕ αποτελούν φορείς γνώσης και πληροφόρησης, ώστε να προσπαθήσουν να πλοηγούνται σε έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές και να αποκτήσουν δεξιότητες παραγωγής λόγου με τη βοήθεια εφαρμογών της σύγχρονης τεχνολογίας (εργαλεία επικοινωνίας, συνεργασίας, κοινωνικής δικτύωσης, μάθηση μέσω διαδικτύου κτλ.).
- Το μεθοδολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το Π.Σ. βάζει στο κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας τον μαθητή. Τα θέματα με τα οποία ασχολείται η τάξη προέρχονται από διάφορες πηγές (έντυπου, ηλεκτρονικού και προφορικού) λόγου που παράγεται σε ποικίλες επικοινωνιακές συνθήκες. Οι μαθητές έρχονται σε επαφή με διάφορα είδη αυθεντικών κειμένων, ώστε να χρησιμοποιούν τη γλώσσα σε διάφορες περιστάσεις και για ποικίλους επικοινωνιακούς στόχους. Επιχειρούν με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού να κατανοήσουν τις πρακτικές γραμματισμού που υποδηλώνουν τα κείμενα αυτά, αλλά και να παραγάγουν οι ίδιοι κείμενα εντάσσοντάς τα μέσα σε πραγματικές συνθήκες, ώστε να έχουν νόημα και να συντελούν στην κατάκτηση του απαιτούμενου γλωσσικού γραμματισμού.O εκπαιδευτικός έχει ρόλο συντονιστή και ισότιμου συνομιλητή κατά τη διδασκαλία και τη διεξαγωγή των διάφορων γλωσσικών 14 δραστηριοτήτων. Δίνεται έμφαση όχι μόνο στη διδασκαλία της μικροδομής (γραμματική της λέξης ή της πρότασης) αλλά και της μακροδομής (γραμματική της λεκτικής πράξης, της γλωσσικής λειτουργίας, του κειμενικού είδους/τύπου). Δεν ενδιαφέρει τους εκπαιδευτικούς και εκπαιδευόμενους μόνο το τελικό προϊόν αλλά και η ίδια η διαδικασία ως τρόπος καλλιέργειας γλωσσικών δεξιοτήτων και διαδικαστικών γνώσεων. Σε τελευταία ανάλυση το μάθημα της διδασκαλίας της ΝΕ συνδέεται άμεσα με την κοινωνία και τα κοινωνικά τεκταινόμενα.