Η αρχαία Ελλάδα ήταν ένας κόσμος ανδρικής κυριαρχίας. Οι άνδρες κατείχαν τις ανώτερες κοινωνικές θέσεις, οι άνδρες πολεμούσαν και οι άνδρες κυβερνούσαν τις ισχυρότερες αυτοκρατορίες. Ωστόσο, όλοι αυτοί, από τον ταπεινότερο χωρικό μέχρι τον αυτοκράτορα, επιζητούσαν τις συμβουλές ενός προσώπου – και το πρόσωπο αυτό ήταν μια γυναίκα. Από πολύ παλιά οι Δελφοί θεωρούνταν το κέντρο της γης και όπως έλεγαν ο ίδιος ο Δίας τους αποκαλούσε ομφαλό της Γης.
Σύμφωνα με τον θρύλο ο Πύθωνας, ένα τεράστιο φίδι, φρουρούσε το μέρος μέχρι που τον θανάτωσε ο Απόλλωνας. Όταν τα βέλη του θεού τρύπησαν το ερπετό, το σώμα του έπεσε μέσα σε μια ρωγμή του εδάφους και καθώς το κουφάρι του σάπιζε αναδύονταν ατμοί. Όποιος στεκόταν πάνω από αυτήν τη ρωγμή έπεφτε ξαφνικά σε μια έκσταση που συχνά ήταν βίαιη. Πίστευαν ότι τα άτομα αυτά κυριεύονταν από τον Απόλλωνα που τα πλημμύριζε με τη θεϊκή του παρουσία. Στη διάρκεια της Μυκηναϊκής Εποχής αυτά τα αλλόκοτα συμβάντα προσέλκυσαν τους λάτρεις του Απόλλωνα και σιγά σιγά το πρωτόγονο άδυτο έγινε βωμός και αργότερα, τον 7ο αιώνα π.Χ., ναός που στέγαζε ένα μόνο άτομο που λειτουργούσε σαν γέφυρα ανάμεσα σε αυτόν και τον άλλο κόσμο. Ήταν η μάντισσα Πυθία που πήρε το όνομά της από το μεγάλο φίδι.
Η επικοινωνία με τους θεούς ήταν πολύ σημαντική και στη θέση αυτή μπορούσαν να υπηρετούν μόνον άτομα απολύτου εμπιστοσύνης. Έτσι αποφασίστηκε ότι ο πιο κατάλληλος αγωγός για έναν τόσο μοναδικό ρόλο ήταν μια αγνή, σεμνή και ενάρετη νεαρή παρθένα. Υπήρχε όμως ένα μειονέκτημα – οι όμορφες νεαρές παρθένες συνήθως ξυπνούσαν τα σεξουαλικά ένστικτα των ανδρών που ζητούσαν τη συμβουλή τους, με αποτέλεσμα να κακοποιούνται και να βιάζονται. Έτσι, τη θέση άρχισαν να καταλαμβάνουν γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας που συνήθως επιλέγονταν από τις ιέρειες του ναού των Δελφών. Πιο περιζήτητες ήταν οι καλλιεργημένες γυναίκες ευγενικής καταγωγής, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται οι χωρικές. Οι Πυθίες που ήταν παντρεμένες έπρεπε να παραιτούνται από τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις και να στερούνται ακόμα και την προσωπική τους ταυτότητα. Η Πυθία έπαιζε έναν αρχαίο και πολύ σημαντικό ρόλο – έναν ρόλο που υπερέβαινε τον εαυτό της και περνούσε στον θρύλο. Επειδή ήταν πολύ σημαντική στην Αρχαία Ελλάδα, έπρεπε να είναι παντελώς άγνωστη και όφειλε να διακόψει κάθε δεσμό με την προηγούμενη ζωή της για χάρη του Απόλλωνα και της θεϊκής ιδιότητας.
Η Πυθία χρησμοδοτούσε και σε έναν φιλόδοξο και θρησκευτικό πολιτισμό αυτή η οπτική και προφορική σύνδεση με τους θεούς αντιμετωπιζόταν με ύψιστο σεβασμό. Επειδή πίστευαν ότι τους χειμερινούς μήνες ο Απόλλωνας εγκατέλειπε τον ναό, η Πυθία δεχόταν ερωτήσεις από άτομα κάθε στρώματος της ελληνικής κοινωνίας τους εννέα θερμότερους μήνες του χρόνου, την έβδομη μέρα κάθε μήνα.
Η Πυθία έπινε «αγιασμένο» νερό
Η Πυθία εξαγνιζόταν νηστεύοντας, πίνοντας αγιασμένο νερό και πλένοντας το σώμα της στην ιερή Κασταλία Πηγή. Κατόπιν, καθόταν σε ένα τρίποδο πάνω από τη ρωγμή κρατώντας στο ένα χέρι φύλλα δάφνης και στο άλλο ένα δοχείο με νερό της πηγής. Καθώς την τύλιγαν οι αναθυμιάσεις από το αρχαίο ηττημένο ερπετό, περνούσε στο βασίλειο του θεού. Άνθρωποι συνέρρεαν από τα πέρατα του κόσμου για να μιλήσουν με τη γυναίκα που επικοινωνούσε με τους θεούς και για να φτάσουν στους Δελφούς πολλοί ταξίδευαν μέρες, ακόμα και εβδομάδες.
Μόλις έφταναν περνούσαν εξονυχιστικό έλεγχο από τους ιερείς, οι οποίοι αποφάσιζαν και εξηγούσαν με ποιον τρόπο έπρεπε να υποβάλλονται οι ερωτήσεις. Όσοι περνούσαν τη δοκιμασία υποβάλλονταν σε διάφορες παραδοσιακές τελετές και πρόσφεραν χρήματα σαν δωρεά και ένα ζώο για θυσία. Μετά τη θυσία, τα εντόσθια του ζώου εξετάζονταν και μόνο αν τα σημάδια ήταν ευοίωνα επέτρεπαν στον ικέτη να πλησιάσει την Πυθία και να υποβάλλει την ερώτησή του.
Σύμφωνα με κάποιες αφηγήσεις, οι μάντισσες πράγματι απαντούσαν, αν και υπάρχουν αναφορές ότι η Πυθία πρόφερε ακατάληπτα λόγια, τα οποία οι ιερείς «ερμήνευαν» σε μορφή στίχων. Αφού έπαιρνε τον χρησμό του, ο ικέτης επέστρεφε στην πατρίδα του για να κάνει όσα του είχαν πει. Η Πυθία δεχόταν πολλούς επισκέπτες τις εννέα μέρες που ήταν διαθέσιμη, από γεωργούς που ρωτούσαν απεγνωσμένα για τη σοδειά τους, μέχρι αυτοκράτορες που ρωτούσαν πώς έπρεπε να πολεμήσουν τους εχθρούς τους, αλλά οι χρησμοί της δεν ήταν πάντα σαφείς.
Φαίνεται πως οι ιερείς φρόντιζαν να τους ερμηνεύουν με τέτοιον τρόπο ώστε να φαίνεται ότι η Πυθία είχε πάντα δίκιο. Ο ικέτης έπρεπε να λαμβάνει πολύ σοβαρά υπόψη τα λόγια της, ειδάλλως κινδύνευε να έχει κακή σοδειά ή να ηττηθεί από έναν ολόκληρο στρατό. Όταν ο Κροίσος, ο βασιλιάς της Λυδίας, ρώτησε την Πυθία αν έπρεπε να επιτεθεί στους Πέρσες, εκείνη του απάντησε: «Αν διαβείς τον ποταμό, μια μεγάλη αυτοκρατορία θα καταστραφεί».
Εκείνος το θεώρησε καλό οιωνό και πραγματοποίησε την εισβολή. Δυστυχώς όμως, η μεγάλη αυτοκρατορία που καταστράφηκε ήταν τελικά η δική του. Με αυτόν τον τρόπο η Πυθία, όπως και οι θεοί, ήταν αλάθητη και η φήμη της μεγάλωνε. Αμφισβήτηση τη Πυθίας σήμαινε αμφισβήτηση των θεών, κάτι που ήταν αδιανόητο.
Πολύ σύντομα κανείς δεν έπαιρνε μια σοβαρή απόφαση χωρίς να συμβουλευτεί την Πυθία. Εκτός από Έλληνες, στους Δελφούς ταξίδευαν ξένοι αξιωματούχοι, ηγέτες και βασιλιάδες για μια ευκαιρία να υποβάλλουν την ερώτησή τους. Όσοι είχαν χρήματα πλήρωναν για να παρακάμπτουν τις μεγάλες ουρές των προσκυνητών. Χάρη στις δωρεές, το μέγεθος του ναού μεγάλωσε όπως και η φήμη του, και οι Δελφοί ευημερούσαν προσελκύοντας επισκέπτες για τους Πυθικούς Αγώνες, έναν πρόδρομο των Ολυμπιακών. Καθώς όλες οι σημαντικές αποφάσεις λαμβάνονταν σύμφωνα με τις συμβουλές της, το πρόσωπο που για σχεδόν χίλια χρόνια κατείχε τη θέση με τη μεγαλύτερη πολιτική και κοινωνική επιρροή ήταν γυναίκα.
Η επιστήμη πίσω από τον μύθο
Από τότε που στην κοινωνία εμφανίστηκε η επιστήμη, πασχίζει να δώσει μια εξήγηση για τα οράματα και την έκσταση της Πυθίας. Ο Πλούταρχος δίνει μια ανεκτίμητη περιγραφή για την ιέρεια του μαντείου των Δελφών, αναφέροντας ότι τα ευωδιαστά αέρια που αναδύονταν από τη ρωγμή έριχναν την ιέρεια σε μια παράξενη έκσταση. Και φαίνεται πως έλεγε την αλήθεια, αφού οι αρχαιολόγοι που μελέτησαν τα ερείπια του ναού ανακάλυψαν μερικά ασυνήθιστα χαρακτηριστικά.
Το εσωτερικό άδυτο όπου καθόταν η Πυθία βρισκόταν δύο έως τέσσερα μέτρα κάτω από το επίπεδο του περιβάλλοντος δαπέδου, ενώ κοντά υπήρχε ένα αυλάκι με τρεχούμενο νερό. Η δόμηση αυτή είναι μοναδική σε σύγκριση με όλους τους άλλους αρχαιοελληνικούς ναούς, απόδειξη ότι στον ναό του Απόλλωνα συνέβαινε πράγματι κάτι παράξενο.
Το 1892, Γάλλοι αρχαιολόγοι ξεκίνησαν να ανασκάπτουν τα ερείπια του ναού περιμένοντας να ανακαλύψουν ένα αρχαίο σπήλαιο ή κάποια τρύπα στο έδαφος, αλλά δεν βρήκαν τίποτε. Το 1904, ανακοινώθηκε ότι οι αναθυμιάσεις που ανέφερε ο Πλούταρχος ήταν αρχαίος μύθος και ότι δεν υπήρξαν ποτέ. Το 1948, το Oxford Classical Dictionary έγραψε ότι: «Οι ανασκαφές απορρίπτουν τη μετακλασική θεωρία ενός χάσματος με δύσοσμες αναθυμιάσεις».
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 όμως, μια ομάδα φιλοπερίεργων επιστημόνων ανέλαβε την πρωτοβουλία να ερευνήσει τα ερείπια. Οι βράχοι που ανακάλυψαν κάτω από τον ναό ήταν από ελαιώδη ασφαλτούχο ασβεστόλιθο και σπασμένοι από δύο ρήγματα που περνούσαν κάτω από τον ναό. Οι επιστήμονες υπέθεσαν ότι οι τεκτονικές κινήσεις και οι σεισμοί κατά την αρχαιότητα είχαν προκαλέσει τριβές κατά μήκος των ρηγμάτων. Σε συνδυασμό με το νερό που κυλούσε κάτω από τον ναό, αέρια μεθανίου, αιθυλενίου και αιθανίου αναδύονταν μέσα από τις ρωγμές προς το κέντρο και κατευθείαν μέσα στον ναό.
Η χαμηλότερη αίθουσα με τον περιορισμένο εξαερισμό και την έλλειψη οξυγόνου θα ενίσχυε το φαινόμενο των αερίων προκαλώντας στην Πυθία συμπτώματα έκστασης. Αυτό που κυρίως τράβηξε το ενδιαφέρον ήταν το αέριο του αιθυλενίου. Λέγεται ότι η οσμή του σε μικρές δόσεις μπορεί να προκαλέσει έκσταση και φρενήρεις καταστάσεις. Πειράματα με αιθυλένιο έδειξαν ότι μια δόση μεγαλύτερη του 20% μπορεί να προκαλέσει αναισθησία αλλά σε μικρότερη δόση ο ασθενής μπορούσε να σηκωθεί και να απαντήσει σε ερωτήσεις με αλλαγμένη φωνή. Υπήρξαν επίσης περιπτώσεις σπασμών, απώλειας μνήμης και αλλαγή στον τρόπο ομιλίας, συμπτώματα που συμφωνούν με τις αφηγήσεις του Πλούταρχου για την Πυθία.
Ωστόσο, η θεωρία αυτή δεν βρίσκει σύμφωνους όλους τους επιστήμονες, ενώ μερικοί υποστηρίζουν ότι άλλα αέρια όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο ευθύνονται για τις παραισθητικές καταστάσεις. Ούτως ή άλλως, φαίνεται ότι η απάντηση στις μυστηριώδεις Πυθίες των Δελφών βρίσκεται στην αλλόκοτη δομή του ναού και στη μοναδική γεωγραφική θέση του, που πράγματι εντυπωσιάζουν.
Της Frances White
To παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History (10/2019)
