Η Τσαριτσάνη είναι ένα ιστορικό χωριό, γεμάτο ομορφιές, παράδοση και λεβεντιά, στις παρυφές του Ολύμπου, σε υψόμετρο 320 μ. και με 2.500 κατοίκους.
Η Τσαριτσάνη βρίσκεται στο 38ο χιλ. της Εθνικής Οδού Λάρισας- Κοζάνης. Απέχει 4 χιλιόμετρα από την πόλη της Ελασσόνας, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας.
Περί της ονομασίας του χωριού λέγονται τα εξής:
α) ότι το όνομα δόθηκε προς τιμήν της συζύγου κάποιου σλάβου στρατηγού, που τη λέγανε Τσαρίτσα, η οποία απεβίωσε και ετάφη στο χωριό,
β) ότι έχει να κάνει με τη στρατηγική της θέση (υπήνεμη, περιβάλλεται από τρεις πλευρές από βουνά, τριγύρω δάση και άφθονα νερά), και οι Σλάβοι (που την είχαν έδρα στρατιωτικών δυνάμεων) την ονόμασαν Τσαρ-τζαν, δηλαδή, πόλη Τσάρων – Βασιλική πόλη. Μετά την κατάκτηση από τους Τούρκους, το όνομα άλλαξε σε «Καλίσαλη», δηλαδή, πόλη των εκκλησιών.
Ο εύφορος κάμπος της Τσαριτσάνης παράγει δημητριακά, καπνά και κηπευτικά, ενώ η ανεπτυγμένη αμπελοκαλλιέργεια δίνει εξαιρετικής ποιότητας κρασί και τσίπουρο, χωρίς βέβαια να λείπει και η ανεπτυγμένη κτηνοτροφία. Φυσικά, όλα αυτά τα προϊόντα γίνονται ανάρπαστα από ντόπιους και ξένους που σπεύδουν να τα γευτούν και να τα προμηθευτούν.
Αξιοθέατα
Οι Εκκλησίες
Ο απαιτητικός επισκέπτης αρχικά θα περιηγηθεί στους ναούς του χωριού: τον πρώην μητροπολιτικό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου (τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 1749, με τέμπλο φτιαγμένο στην Βιέννη της Αυστρίας), το ναό των Αγίων Ταξιαρχών (1656), το ναό του Αγίου Παντελεήμονος (1702) και το ναό των Αγίων Αναργύρων (1761).
Ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στο ναό του Αγίου Νικολάου (1615), μιας και εντός του βρίσκονται έργα θαυμαστά: αρχικά, η πελώρια σύνθεση «η ρίζα του Ιεσσαί». Η σύνθεση περιλαμβάνει 90 ολόσωμες μορφές, εκ των οποίων οι 12 είναι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι (κάτι πολύ σπάνιο, αφού σε πανελλήνια κλίμακα το συναντάμε μόνο σε πέντε μέρη). Οι 12 ολόσωμοι αρχαίοι Έλληνες σοφοί είναι οι Θαλής, Δίων, Απολλώνιος Τυανέας, Πλάτωνας, Πλούταρχος, Ιώσηπος (Εβραίος συγγραφέας βαθιά επηρεασμένος από την Ελληνική σκέψη), Σόλων, Ζήνων, Αριστοτέλης, Σίβυλλα, Σοφοκλής, Θουκυδίδης. Η τοποθέτηση τους εκφράζει την άποψη ότι η Ελληνική φιλοσοφία προετοίμασε την ανθρωπότητα για το χριστιανικό κήρυγμα, και ο Ελληνικός λόγος ήταν το γλωσσικό εργαλείο που θα χρησιμοποιούσε ο χριστιανισμός για να διαδοθεί.
Πολύ μεγάλη εντύπωση μέσα στο ναό κάνει και η σύνθεση «ο καιρός του χρόνου» (1753) γεμάτη νόημα και αλήθεια για τη μοίρα του ανθρώπου, καθώς και η αινιγματική σύνθεση «ο ζωδιακός κύκλος».
Τα πυργόσπιτα
Μέσα στο χωριό επίσης, δίπλα στο ναό της Παναγίας σώζεται το πυργόσπιτο του Μάμτζιου (1770), μοναδικό πλέον δείγμα της θαυμάσιας τοπικής αρχιτεκτονικής (τα άλλα δύο πυργόσπιτα, του Ραματά και του Κουρμαχάζου – Χατζηαλεξίου, έχουν καταστραφεί). Τα πυργόσπιτα (λιθόκτιστα θολωτά τριώροφα κτίρια), φτιαγμένα από κορασάνι (φυσικό σκυροκονίαμα με ασβέστη), είχαν κατασκευαστεί για να προστατεύουν τους κατοίκους από τις επιδρομές των Σλάβων, των ληστών και των Γκέγκηδων (στίφη Αλβανών που κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ακολουθούσαν τα Τούρκικα στρατεύματα, ληστεύοντας και καταστρέφοντας ότι απέμενε από το πέρασμα των Τούρκων). Μες τα υπόγεια (τα λεγόμενα μπουντρούμια) κρύβονταν οι κάτοικοι στις διάφορες επιδρομές. Εκεί υπήρχαν και Χαβούζες (μεγάλα βαρέλια, μέσα στα οποία μάζευαν βρόχινο νερό για τις δουλείες τους και για τις εργασίες των υφαντών σε καιρούς ξηρασίας). Είχαν φροντίσει να φτιάξουν και λαγούμια (υπόγειες μυστικές σήραγγες).
Στο υπόγειο του πυργόσπιτου του Μάμτζιου υπάρχουν 10 πολεμίστρες, στο ισόγειο 15, στον πρώτο όροφο 20, στον δεύτερο 14 και στον τρίτο 12, σύνολο 71. Ο φωτισμός και ο αερισμός γινόταν μέσα από αυτές τις πολεμίστρες. Υπάρχουν και 2 καταχύστρες – ζεματίστρες στο μέσο της δυτικής πλευράς του δευτέρου ορόφου. Το πάχος του τοίχου (από σχιστόλιθο και ασβεστοκονίαμα) είναι 1 μέτρο. Το ύψος του πυργόσπιτου είναι 15 μέτρα. Κρίθηκε διατηρητέος από την Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας. Στον δεύτερο και τρίτο όροφο έμενε ο πυργοδεσπότης με την οικογένεια του. Στις ένδοξες μέρες, το όλο κτίσμα (πύργος, προκτίσματα, πύλη, τείχος) έμοιαζε με απόρθητο φρούριο και ενέπνεε αίσθημα ασφαλείας.
Η Οικονόμειος Σχολή
Εκεί κοντά βρίσκεται και το τριώροφο καλλιμάρμαρο γυμνάσιο (1910), που ονομάστηκε Οικονόμειος Σχολή. Ήταν το μοναδικό πρότυπο γυμνάσιο του κράτους στην επαρχία Ελασσόνας ως το 1943 (χρονιά που τα στρατεύματα κατοχής το πυρπόλησαν μαζί με το υπόλοιπο χωριό). Στο υπόγειο του σχολείου είχε μεταφερθεί εκείνη την περίοδο το σύνολο της αρχαιολογικής συλλογής της Ελασσόνας για να προστατευθεί. Κατά την πυρπόληση θάφτηκε κάτω από τα χαλάσματα.
Το κτίριο ανοικοδομήθηκε το 1956 με δωρεές ομογενών της Αμερικής για να επαναλειτουργήσει ως σχολείο. Κοντά στην πλατεία του χωριού βρίσκεται και το Αρχοντικό Ντουμπλά, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως προξενείο της Αυστρίας το 18ο αι. Στο ιστορικό αυτό Αρχοντικό έμενε ενίοτε και ο Παύλος Μελάς (μάθαινε νέα από τους ντόπιους για τις κινήσεις των Τούρκων).
Άλλα αξιοθέατα
Ο περιηγητής – φυσιολάτρης πριν ξεκινήσει για τα εκτός του χωριού αξιοθέατα (και αφού ανέβει στο λόφο του Προφήτη Ηλία –με το ομώνυμο εκκλησάκι του 1914- για θέα και ευεξία), θα πρέπει να κάνει μία στάση στον ιστορικό και υπεραιωνόβιο πλάτανο της πλατείας, για να απολαύσει τη δροσιά του και το γάργαρο νερό της πηγής (υπάρχει και η σχετική φράση των ντόπιων: «Διάρα και στον πλάτανο…»).
Η εκτός του χωριού ξενάγηση ξεκινάει από την κοντινότερη μονή, του Αγίου Αθανασίου (1612). Η παράδοση λέει ότι ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρίου (Βαλέτσικο). Είχε δεκάδες κελιά, αποθήκες, στάβλους και ελαιοτριβεία. Υπάρχει επιγραφή «έτος Ζ.Ρ.Κ.Α. Αυγούστου Δ», που σημαίνει 7121 από κτίσεως Κόσμου, δηλαδή 1613 (7121-5508=1613).Το Σεπτέμβρη του 1823 οι Τούρκοι χάλασαν τη μονή του Αγίου Αθανασίου, η οποία είχε 5 πατώματα και ήταν σκεπασμένη με μολύβι, το οποίο μετέφεραν στον Τύρναβο και σκέπασαν τα εκεί τζαμιά. Η μονή πυρπολήθηκε από τους Αλβανούς Γκέγκηδες το 1878. Κατά την Κατοχή λειτούργησε ως στρατηγείο αντιστασιακών δυνάμεων. Παραπλεύρως της μονής υπάρχει, σε σχετικά κρυφό και ανύποπτο σημείο, το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου (1748), το οποίο θεωρείται από τους ντόπιους θαυματουργό και έχει πολύ όμορφες τοιχογραφίες. Μπροστά στη μονή υπάρχει μεγάλο άλσος με νερά και αιωνόβια ελαιόδεντρα, ιδανικό για εκδρομή και περίπατο, που οι ντόπιοι το τιμούν ιδιαίτερα την πρωτομαγιά με γλέντια, χορούς και φαγοπότια.
Η επόμενη μονή είναι του Αγίου Δημητρίου (Βαλέτσικο), σε ειδυλλιακή τοποθεσία ΒΑ της Τσαριτσάνης. Λέγεται ότι χτίστηκε από ηγεμόνα ή στρατηγό Σλάβο και τη σύζυγό του (που έμεναν στην Τσαριτσάνη), όταν με τη βοήθεια της σεπτής εικόνας του Αγίου Δημητρίου θεραπεύτηκε ο γιος τους (στα Σλαβικά Βαλέτσικο σημαίνει «μικρό παιδί»). Η μονή σύμφωνα με την παράδοση είχε 70 καλόγερους και 40 δωμάτια. Παραπλεύρως της υπάρχει παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους με θαυμάσιες εικόνες. Η παράδοση μας μιλά και για το θαύμα με τον έφιππο Άγιο Δημήτριο, το οποίο συνέβη στις 6/11/1904, και ανάγκασε τους Τούρκους στρατιώτες να φύγουν για πάντα από τη μονή (υπήρχε στρατιωτικό φυλάκιο λόγω κλεφτών και ανταρτών). Η μαγευτική θέα, το δροσερό κλίμα, τα νερά και το δάσος συγκεντρώνουν πολλούς επισκέπτες, ντόπιους και ξένους. Η Μονή έπαιξε μεγάλο ρόλο στον αγώνα της απελευθέρωσης, αφού με συνθηματικές φωτιές ειδοποιούσαν το μοναστήρι Ολυμπιώτισσας Ελασσόνας για διακίνηση πυρομαχικών και ανθρώπων. Στο Βαλέτσικο επίσης φιλοξενήθηκε το 1767 ο Διδάσκαλος του Γένους Κοσμάς ο Αιτωλός.
Σε εντυπωσιακή θέση βρίσκεται το παρεκκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στα βόρεια της Τσαριτσάνης στη θέση Σμίξη, πάνω σε βράχο κωνοειδή σαν των Μετεώρων, που προσφέρει καταπληκτική θέα. Οι καλόγεροι του Βαλέτσικου είχαν χτίσει εκεί ασκηταριό όπου ασκήτευαν, και κατόπιν χτίστηκε το εξωκκλήσι. Τα πρώτα χρόνια καλόγεροι και προσκυνητές ανέβαιναν με δίχτια, όπως στα Μετέωρα. Για την άνετη πρόσβαση των επισκεπτών έχει κτιστεί στις μέρες μας σκάλα, με τσιμέντο και κάγκελα, στη δεξιά πλαγιά του βράχου. Για να πάει κάποιος εκεί μπορεί είτε με μηχανοκίνητο όχημα από τον βατό και καλοδιατηρημένο χωματόδρομο, είτε ακολουθώντας μια καταπληκτική πεζοπορική διαδρομή που ξεκινάει ουσιαστικά μέσα από το χωρίο (στη θέση Κρυόβρυση), όπου μέσα στη χαράδρα-ρεματιά υπάρχουν παλιά πέτρινα κτίρια, νερόμυλοι, πηγάδια, μικροί καταρράκτες και εντυπωσιακά κτίσματα-δέσεις.
Στα ΒΑ της Τσαριτσάνης και στα μέσα της διαδρομής προς την Ελασσόνα βρίσκεται σκαρφαλωμένο πάνω στα βράχια του λόφου το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας (ανήκει στην ενορία του Αγίου Νικολάου), το οποίο είναι χτισμένο σε στόμιο σπηλαίου. Για τη διευκόλυνση των επισκεπτών έχει κατασκευαστεί πέτρινη σκάλα. Υπάρχει και το εξωκκλήσι του Παλιοθανάση (1900), το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης την περίοδο 1941-1944 (ανήκει στην ενορία της Παναγίας). Στην ενορία του Αγίου Νικόλαου ανήκει και το εξωκκλήσι του Άγιου Νικολόπουλου (1900) στην Αγία Τριάδα.
Για τους θαρραλέους και με ικανότητες ορειβασίας, το ύψους 800 μ. βουνό Μενεξές (Τσούκα), από όπου διέρχεται η νέα εθνική οδός Λάρισας – Κοζάνης, προσφέρει πανέμορφη πανοραμική θέα που αποζημιώνει με το παραπάνω τον αναρριχητή που θα το αποτολμήσει.
Άξιο αναφοράς είναι και το ότι η ξακουστή τραγουδίστρια του έθνους, η θρυλική Σοφία Βέμπο (γεννημένη το 1913 στην Καλλίπολη της Ελληνικής τότε Ανατολικής Θράκης/Ελλήσποντος), πέρασε τα παιδικά της χρόνια στην Τσαριτσάνη, μιας και εδώ δούλευε ο πατέρας της στα καπνεργοστάσια. Οι παλιότεροι ακόμα τη θυμούνται να τραγουδάει στα μπαλκόνια. Αργότερα, για οικονομικούς λόγους έφυγαν οικογενειακώς από το χωριό, όμως η Σοφία δεν έχανε ευκαιρία να το επισκέπτεται, όπως μαρτυρά το φωτογραφικό υλικό και οι μαρτυρίες.
Οι εκδηλώσεις του χωριού προσελκύουν πλήθη ντόπιων και ξένων, οι οποίοι καταφτάνουν την Κυριακή της Ορθοδοξίας στο Ναό της Παναγίας, όπου τιμάται ο διδάσκαλός του Γένους Κωνσταντίνος Οικονόμου εξ Οικονόμων και γίνεται έκθεση κειμηλίων του.
Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (1780 -1857)
O Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, επιφανής κληρικός, γεννήθηκε στην Τσαριτσάνη και διακρίθηκε κατά την προεπαναστατική και μετεπαναστατική περίοδο. Ο πατέρας του ήταν λόγιος παπα-δάσκαλος και ο πρώτος που του δίδαξε την Ελληνική γλώσσα, τα λατινικά και την Αγία Γραφή. Η μεγάλη φιλομάθειά του και το ενδιαφέρον του για τα γράμματα, ανάγκασαν τους γονείς του να τον στείλουν για περαιτέρω μάθηση στην ξακουστή και ακμάζουσα τότε Σχολή των Αμπελακίων, όπου διδάχτηκε, πέραν των άλλων και τη Γαλλική γλώσσα. Στα είκοσί του χρόνια ο Κωνσταντίνος νυμφεύθηκε, τον επόμενο χρόνο χειροτονήθηκε διάκονος και λίγο αργότερα πρεσβύτερος. Το 1805, έλαβε τον τίτλο του Οικονόμου της επισκοπής Ελασσόνας και έκτοτε είναι γνωστός ως «Οικονόμος ο εξ Οικονόμων».
Στην Τσαριτσάνη ο Κωνσταντίνος δεν διακόνησε μόνον ως Ιερέας, αλλά υπηρέτησε και ως δάσκαλος. Με τη διδασκαλία και το ήθος του, αλλά πάνω απ’ όλα με την αγάπη του προς την Εκκλησία, την πατρίδα και την ελευθερία φρόντιζε να συντηρεί το εθνικό φρόνημα των μαθητών του και των συμπατριωτών του. Αυτή του η δράση όμως εξόργισε τον Αλί Πασά και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Τσαριτσάνη και να εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη, όπου για δύο χρόνια ασχολήθηκε με το Θείο κήρυγμα. Από εκεί, κλήθηκε από τον Κωνσταντίνο Κούμα στη Σμύρνη όπου και δίδαξε επί μια δεκαετία στο νέο «Φιλολογικό Γυμνάσιο» στο οποίο το 1814 ανέλαβε καθήκοντα σχολάρχη.
Με το κλείσιμο του γυμνασίου Σμύρνης το 1819, βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη (εκεί μυήθηκε στην Φιλική Εταιρία) προσκεκλημένος του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, ο οποίος, εκτιμώντας την μέχρι τότε δράση και προσφορά του στο Γένος και την Εκκλησία, εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του Έθνους και τον διόρισε ιεροκήρυκα στην Πόλη, δίνοντάς του τον μοναδικό τίτλο του «καθολικού ιεροκήρυκος της Μεγάλης Εκκλησίας και πασών των Ορθοδόξων του Ελληνικού Γένους Εκκλησιών».
Λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821, φυγαδεύθηκε στη Ρωσία και συγκεκριμένα στην Οδησσό όπου και συνέχισε τα κηρύγματά του για την Εκκλησία και την πατρίδα.
Υπήρξε υπέρμαχος της ορθόδοξης παράδοσης και του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Έγραψε εκκλησιαστικά και φιλολογικά έργα τα οποία τον παρουσιάζουν συγγραφέα με σπάνια πολυμάθεια ενώ ο όγκος των συγγραμμάτων του προκαλεί κατάπληξη. Μεταξύ των φιλολογικών του πραγματειών περιλαμβάνονται και τα εξής : «Τέχνη ρητορικής βιβλία τρία» (όπου η αρχαία ρητορική τέχνη του Αριστοτέλη συνυπάρχει με νεότερες αντιλήψεις), «Γραμματικών ή εγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία τέσσερα», «Δοκίμιο περί της πληρέστατης συγγένειας της σλαβονορωσικής γλώσσας προς την Ελληνική» κ.α.
Το 1857 απεβίωσε στην Αθήνα και ετάφη στο προαύλιο της Ιεράς Μονής Πετράκη, όπου μέχρι σήμερα υπάρχει ο τάφος του.
Πηγή: fotoart.gr