Άγιοι Απόστολοι
- Απόσταση από Ρέθυμνο: 30,5χλμ.
- Υψόμετρο: 500 μ.
- Πληθυσμός: 1991: 259 κάτοικοι
(1940: 397 κάτοικοι)
Το χωριό σύμφωνα με την παράδοση το κτίσανε τέσσερις καταδιωκόμενοι κτηνοτρόφοι, οι Βάρδες, Καλούσης, Καολουμπάς, Μαστραχάς. Στη συνέχεια σας πρώτοι κάτοικοι του χωριού αναφέρονται οι.: Αρούβαλος, Λέντας, Φραγκούλης Γιαννάς, Κώστας, Σκανδάλης. Η παράδοση αυτή επαληθεύεται χωρίς να γνωρίζουμε όμως πότε ιστορικά έγινε ο εποικισμός.
Πιθανότατα να κτίστηκε το χωριό τα πρώτα χρόνια της Ενετοκρατίας γύρω στα 1300 μ.Χ, αφού αναφέρεται από τον Καστροφύλακα στην απογραφή του 1583 μ.Χ. στην απογραφή του 1583 μ.Χ. με 175 κατοίκους, χωρίς όμως να αποκλείεται η ύπαρξη παλιότερου οικισμού χρονολογούμενου από του πρώτους μ.Χ. αιώνες. Αυτό εξάγεται από την ιστορική αναφορά, ότι επί αυτοκράτορος Δεκίου το 249 μ.Χ. συνελήφθησαν στον Πριναρέ του χωριού (Μυλολές) οι Άγιοι Δέκα, χωρίς όμως να επαληθεύεται από την παράδοση που λεει ότι οι Άγιοι Δέκα συνελήφθησαν στον Πριναρέ του Μέρωνα στο λεγόμενο Κουφοδάσος.
Εν πάσει περιπτώσει, αν δεχτούμε την ιστορική αναφορά, ο πρώτος αυτός οικισμός ακολούθησε την πορεία της γειτονικής Συβρίτου και πιθανότατα χάθηκε μαζί της, όταν καταλήφθηκε η Κρήτη από τους Σαρακηνούς το 824 μ.Χ. Σημειωτέον ότι οι Σαρακηνοί οχυρώθηκαν στην κορφή του Βενιού και το τοπωνύμιο Σαρακήνα ανάγεται στην εποχή αυτή.
Στη δεύτερη Βυζαντινή περίοδο που αρχίζει το 961 μ.Χ. μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά, κτίστηκε πιθανότατα η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής από τον Νίκωνα τον επονομαζόμενο Μετανοείτε, σύμφωνα με την ιστορική καταγραφή ότι ο Νίκων έκτισε την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής σε απόσταση τριών ημερών πορείας δυτικά της Γόρτυνας.
Επί Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας, η εκκλησία λεγόταν Αγία Φωτιά από το φως που έβγαινε από το Ιερό και σκορπούσε τον τρόμο στους άπιστους. Υπάρχουν μαρτυρίες κατοίκων του χωριού που είχαν δει το φως αυτό γύρω από τον λόφο της Αγίας Θεοτόκου μέχρι την δεκαετία του 1950. Μετά τον εποικισμό της περιοχής, το φως εξαφανίστηκε.
Στη περίοδο της Ενετοκρατίας όλη η επαρχία ήταν φέουδο τριών οικογενειών, των Καλλέργηδων, των Βαρούχηδων και των Μακρυμάλληδων. Ιστορικά στοιχεία για το χωριό υπάρχουν μόνο προς το τέλος του 1500, όπου ορισμένα συμβόλαια του νοτάριου Μανόλη Βαρούχα αναφέρονται σε τοπωνύμια του χωριού και από την απογραφή του Καστροφύλακα. Από την ίδια όμως απογραφή μαθαίνουμε για τους παλιούς οικισμούς που υπάρχουν στην Περιφέρεια του χωριού: Μισάκες, Αη-Δημήτρης (Νεραντζές), Ανασουβάρι, Σπήλιος, Δρυάδες και Σπαθαρικά. Ένας άλλος ακόμα οικισμός που δεν αναφέρεται, αλλά υπάρχουν ακόμα ίχνη του είναι ο Κοιρνιαχτός ή Κουρνιαχτός στις Φύτες που είχε δύο γειτονιές: τον Αη Νούφρη (Λέσκας) και τα Καταλύματα (Φύτες) Η παράδοση διασώζει ότι οι Μισάκες και το Ανασουβάρι είχαν (70) ζευγάρια (Νικ. Βασ. Φασουλάς)
Από όλους αυτούς τους ερειπωμένους σήμερα οικισμούς το Ανασουβάρι (Μάννα νερού) ήταν ο μεγαλύτερος και πλουσιότερος, με τρεις εκκλησιές. Τον Μητροπολιτικό Άγιο Γεώργιο, τον Άγιο Ιωάννη και την Παναγία. Κάποια εποχή λέγεται ότι υπήρξε έδρα επισκόπου, σύμφωνα με την παράδοση ότι το μνήμα που υπάρχει δίπλα από την είσοδο του Αγίου Γεωργίου, ήταν επισκοπικό. Ο οικισμός αυτός χάθηκε πιθανότατα από το 1650-1750 και αιτία της καταστροφής του υπήρξε η πανώλη (χολέρα).
Βυζαντινοί ναοί καταγράφονται από την έκδοση του Γυμνασίου Συβρίτου (1994) στην περιφέρεια του χωριού: ο Άγιος Νικόλαος (14ος μ.Χ. αι), ο Άγιος Σπυρίδων (14ος μ.Χ. αι) και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος -ερειπωμένος σήμερα- (15ος μ.Χ. αι.).
Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων είναι σχετικά πρόσφατη. Κτίστηκε το 1888, ενώ το καμπαναριό τελείωσε το 1905. Στη Β.Δ. πλευρά του περιβόλου υπήρχε το παλιό μικρό εκκλησάκι. Στον υπόλοιπο περίβολο και στα γύρω σπίτια -προτού ακόμα κτιστούν- ήταν το νεκροταφείο του χωριού.