ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ για το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή
Από τον βιολόγο- περιβαλλοντολόγο ΔΡ. ΧΡΗΣΤΟ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟ
–Τι είναι η κλιματική κρίση και ποιος ο ρόλος των ανθρώπων σε αυτή;
Η κλιματική κρίση είναι ένας σύγχρονος όρος που προσπαθεί να περιγράψει με δραματικό τρόπο τις συνέπειες που η κλιματική αλλαγή ήδη έχει και θα έχει σε ακόμη πιο έντονο βαθμό στον πλανήτη και στον άνθρωπο στο μέλλον. Στην αρχή μιλάγαμε για υπερθέρμανση του πλανήτη, στη συνέχεια για κλιματική αλλαγή και πλέον για κλιματική κρίση ώστε να δείξουμε ότι ήδη υπάρχει πρόβλημα το οποίο πρέπει να αντιμετωπιστεί. Ένα μέρος της κλιματικής αλλαγής είναι βεβαίως φυσικό αλλά πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι ο άνθρωπος συμβάλλει σημαντικά στην κλιματική αλλαγή σε ποσοστό >50% με τον συνεχή εμπλουτισμό της ατμόσφαιρας με αέρια του θερμοκηπίου όπως ονομάζονται, δηλαδή διοξείδιο του άνθρακα και μεθάνιο, μέσω της καύσης ορυκτών καυσίμων για παραγωγή ενέργειας (οτιδήποτε καίγεται παράγει διοξείδιο του άνθρακα άρα συμβάλλει στην κλιματική αλλαγή). Η αλυσίδα των γεγονότων έχει τελικά ως εξής: Ανθρωπογενής καύση ορυκτών -> Αύξηση διοξειδίου του άνθρακα + μεθανίου -> Αύξηση μέσης θερμοκρασίας της γης -> Κλιματική αλλαγή -> Κλιματική κρίση (οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στον πλανήτη και στον άνθρωπο).
–Ποιες αλλαγές θα δούμε στο φυσικό περιβάλλον τα επόμενα χρόνια λόγω της κλιματικής κρίσης;
Τις βλέπουμε ήδη, απλώς στο μέλλον τα φαινόμενα θα είναι πιο βίαια. Έντονα καιρικά φαινόμενα, παρατεταμένες ξηρασίες σε περιοχές που δεν είχαν μεγάλο θέμα ξηρασίας, εκτεταμένες πλημμύρες σε περιοχές που δεν είχαν ιδιαίτερο θέμα πλημμύρας, λιώσιμο πάγων, αύξηση της στάθμης της θάλασσας, διάβρωση των ακτών (π.χ. κάποια από τα νησιά του Σολομώντα στον Ειρηνικό ωκεανό έχουν ήδη χαθεί από τον χάρτη), ελάττωση του γλυκού νερού (λιγότερο διαθέσιμο νερό στα ποτάμια και τις λίμνες), αύξηση πυρκαγιών λόγω παρατεταμένης ξηρασίας, ερημοποίηση περιοχών (δηλαδή περιοχές που παλιότερα είχαν πλούσια βλάστηση που μπορούσε να υποστηρίξει ζωή, πλέον στερούνται νερού και βλάστησης και εγκαταλείπονται από ζώα και ανθρώπους).
–Έχει αλλάξει η “συμπεριφορά” των άγριων ζώων στο πέρασμα του χρόνου λόγω της αλλοίωσης του περιβάλλοντος;
Από τη Βιολογία του Γυμνασίου γνωρίζουμε ότι η κατανομή και η συμπεριφορά των οργανισμών είναι αποτέλεσμα της προσαρμογής τους σε τρεις κύριους παράγοντες: φως, θερμοκρασία, υγρασία. Όταν αυτοί μεταβάλλονται, αναγκαστικά προσαρμόζονται και οι οργανισμοί. Για παράδειγμα, αποδημητικά πουλιά ήδη μεταναστεύουν πιο γρήγορα προς καταλληλότερα μέρη, η αύξηση της θερμοκρασίας της Μεσογείου Θάλασσας έχει ήδη οδηγήσει σε είσοδο θερμόφιλων ψαριών από την Ερυθρά Θάλασσα τα οποία ανταγωνίζονται και πολλές φορές επικρατούν των εγχώριων ειδών, η μελισσοτροφία γίνεται ολοένα και λιγότερο αποδοτική καθώς οι μέλισσες δυσκολεύονται να προσαρμοστούν και ναπαράγουν μέλι στις θερμότερες συνθήκες που ολοένα επικρατούν στην Ελλάδα. Και άλλα παρόμοια παραδείγματα.
–Ποιοι οργανισμοί αντέχουν την υπερθέρμανση του πλανήτη και ποιοι αναμένεται να εξαφανιστούν τα επόμενα χρόνια;
Αυτό δεν μπορούμε να το απαντήσουμε με σιγουριά. Οι οργανισμοί ανήκουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες, εξώθερμα (των οποίων η εσωτερική θερμοκρασία εξαρτάται πλήρως από αυτή του περιβάλλοντος) και ενδόθερμα (έχουν μηχανισμούς ρύθμισης της εσωτερικής τους θερμοκρασίας μέχρις ενός ορίου). Τα εξώθερμα είναι τα πρώτα που θα επηρεαστούν, δηλαδή ψάρια, ερπετά, αμφίβια. Όσα αποτύχουν να μεταναστεύσουν σε σκιερότερα, υγρότερα και ψυχρότερα μέρη, προφανώς θα εξαφανιστούν. Τα ενδόθερμα, δηλαδή πτηνά και θηλαστικά (και ο άνθρωπος εννοείται) επηρεάζονται δυσκολότερα αλλά τελικά επηρεάζονται και αυτά. Θα αρχίσουν και αυτά να αναζητούν ηπιότερο κλίμα και όποια ‘αργήσουν’ να το βρουν θα εξαφανιστούν.
–Τα τελευταία χρόνια αρκετοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι καθώς η θερμοκρασία της Γης θα ανεβαίνει, τα ζώα θα αρχίσουν να γίνονται πιο μικρόσωμα. Η βάση της πεποίθησης αυτής είναι μια «αρχή» που έχει επικρατήσει στη Βιολογία από τα μέσα του 19ου αιώνα και είναι γνωστή ως «κανόνας του Μπέργκμαν». Συμφωνείτε;
Η συγκεκριμένη ‘αρχή’ είναι μια απλοποίηση (και μερικώς παραμόρφωση) της πραγματικότητας, η οποία διατυπώθηκε πριν ο Δαρβίνος διατυπώσει τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Η εξέλιξη των ειδών εξαρτάται από πάρα πολλούς παράγοντες και για να συμβεί πρέπει να συντρέχουν προϋποθέσεις οι οποίες δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν θα υπάρχουν και για πόσο χρονικό διάστημα ώστε να ωθήσουν τους οργανισμούς να μικρύνουν ή να μεγαλώσουν σε μέγεθος. Η αυξημένη θερμοκρασία είναι μεν ένας παράγοντας ώθησης προς συγκεκριμένη εξελικτική πορεία αλλά είναι ένας από τους εκατοντάδες παράγοντες που συγχρόνως ωθούν τους οργανισμούς να εξελίσσονται, να αλλάζουν. Να σημειωθεί επίσης ότι η εξέλιξη επιδρά στις τυχαίες μεταλλάξεις του γενετικού υλικού των οργανισμών και όντας τυχαίες, δεν μπορούμε να ‘προβλέψουμε’ οτιδήποτε αναφορικά με το μελλοντικό μέγεθος των οργανισμών. Αυτό που ο Μπέργκμαν παρατήρησε είναι μία συσχέτιση μάζας οργανισμών και θερμοκρασίαςπεριβάλλοντος, και αυτό υποστηρίζεται και από τη φυσική καθώς μικρότερα σώματα έχουν χαμηλότερες ενεργειακές απαιτήσεις. Αλλά το να ‘πάμε’ από αυτή την παρατήρηση στην πρόβλεψη του μεγέθους των οργανισμών στο μέλλον είναι μεγάλο λογικό άλμα. Να σας θυμίσω ότι στα πολύ θερμά κλίματα συναντάμε τους τεράστιους ελέφαντες, τους ρινόκερους και τους ιπποπόταμους αλλά και παλιότερα τους δεινόσαυρους!
–Τι γνωρίζουμε για τη βιολογία των θαλάσσιων οργανισμών, για το φυτοπλαγκτόν και το ζωοπλαγκτόν, για το πώς αντιδρούν στις κλιματικές αλλαγές;
Όπως και στην ξηρά έτσι και στα θαλάσσια και γλυκά νερά, μεταξύ των οργανισμών αναπτύσσονται σχέσεις εξάρτησης (τροφικής).Άρα, η υπερβολική αύξηση ενός κρίκου της τροφικής αλυσίδας επηρεάζει όλους τους υπόλοιπους, κάποιες φορές θετικά, αλλά τις περισσότερες αρνητικά. Η αύξηση της θερμοκρασίας σε θάλασσες, λίμνες και ποτάμια αρχικά μειώνει το διαθέσιμο οξυγόνο το οποίο οι οργανισμοί αναπνέουν. Λιγότερο οξυγόνο σημαίνει λιγότεροι οργανισμοί (πολλοί δεν αντέχουν τις συνθήκες μειωμένου οξυγόνου και αυξημένης θερμοκρασίας). Επίσης η αύξηση της θερμοκρασίας ενισχύει τη διαθεσιμότητα θρεπτικών στοιχείων που πέφτουν σε λίμνες και ποτάμια από παρακείμενες καλλιέργειες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα προσωρινή αύξηση φυτοπλαγκτού και ζωοπλαγκτού αλλά τελικά θάνατο των ψαριών, ένα φαινόμενο γνωστό ως ευτροφισμός. Άρα η αύξηση της θερμοκρασίας θα οδηγήσει σε μείωση των υδρόβιων πληθυσμών με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Επιπλέον, στις θάλασσες, η διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ της επιφάνειας και των βαθύτερων νερών (θερμοκλινές όπως ονομάζεται) είναι βασική προϋπόθεση για την κυκλοφορία θρεπτικών συστατικών από τα βαθύτερα νερά προς την επιφάνεια. Η αύξηση της θαλάσσιας θερμοκρασίας θα μειώσει το θερμοκλινές και άρα τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών στην επιφάνεια και άρα τους πληθυσμούς φυτοπλαγκτού και ζωοπλαγκτού και τελικά και των υπόλοιπων θαλάσσιων οργανισμών.
–Έχει αυξηθεί ή μειωθεί ο μέσος όρος ζωής του ανθρώπου πάνω στη γη την τελευταία δεκαετία;
Εξ’ όσων γνωρίζω ο μέσος όρος ζωής έχει αυξητική τάσηεδώ και αρκετές δεκαετίες και μάλιστα αναφέρεται ότι κάθε μέρα αυξάνεται περίπου κατά έξι ώρες. Φαντάζομαι το ρωτάτε για να δούμε αν η κλιματική αλλαγή όντως επιδρά στον άνθρωπο; Δεν είναι τόσο απλό. Όπως είπα και προηγούμενα ο άνθρωπος είναι ζώο ενδόθερμο και θα είναι από τους τελευταίους που θα επηρεαστούν. Ο άνθρωπος επίσης έχει την ικανότητα να προσαρμόζει το περιβάλλον του παρά να προσαρμόζεται αυτός στο περιβάλλον του (έχει π.χ. κλιματιστικά ώστε έξω να έχει 45 βαθμούς και μέσα 25). Αυτό όμως το κάνει δαπανώντας ενέργεια (που δεν είναι άπειρη) για να δημιουργήσει τεχνητά καλύτερες κλιματικές συνθήκες. Κάποια στιγμή όμως η ενέργεια τελειώνει, ή το κόστος της θα γίνει ακριβότερο (το βλέπουμε ήδη) με αποτέλεσμα τη δυσκολότερη προσαρμογή. Αν όλα αυτά τα συνδυάσετε θα δείτε ότι η κλιματική αλλαγή είναι σαν ένα μπαλόνι. Φουσκώνει, φουσκώνει, κάποιοι βλέπουν ότι κάποια στιγμή θα σκάσει, κάποιοι όχι. Όταν όμως σκάσει τα πράγματα θα δυσκολέψουν πολύ και όπως γίνεται συνήθως, αυτοί που πληρώνουν περισσότερο είναι αυτοί που φταίνε λιγότερο.
–Πόσο έχουν αλλάξει οι πυρκαγιές την ισορροπία του περιβάλλοντος;
Καύση σημαίνει περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα άρα υπερ-ένταση της κλιματικής αλλαγής. Επίσης, λιγότερα δάση σημαίνει λιγότερη απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Τα δάση επίσης δημιουργούν έδαφος και ζωή, αν χαθεί ένα δάσος χάνεται σιγά σιγά και το έδαφος, το νερό που πέφτει με τη βροχή δεν απορροφάται από τις ρίζες (αφού δεν υπάρχουν) και κυλάει όλο στο έδαφος με αποτέλεσμα διάβρωση και πλημμύρες. Προσθέστε σε αυτά και την ποικιλία οργανισμών που φιλοξενούνται μέσα στα δάση. Οι πυρκαγιές λοιπόν που είναι ένας λόγος καταστροφής των δασών (αλλά υπάρχουν και πολλοί άλλοι) οδηγούν σε διαταραχή της ισορροπίας των οικοσυστημάτων για πολλούς λόγους που γνωρίζουμε αλλά και για λόγους που πιθανώς δεν γνωρίζουμε ακόμη.
–Πώς εξηγούνται ακραία καιρικά φαινόμενα που καταγράφονται παράλληλα σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη, όπως καύσωνας στην αρκτική, ξηρασία και πολικές θερμοκρασίες στην Αφρική;
Προηγούμενα είπαμε ότι η αύξηση της θερμοκρασίας της γης οδηγεί σε κλιματική αλλαγή. Πώς; Αύξηση της θερμοκρασίας σημαίνει περισσότερη εξάτμιση νερού από τους ωκεανούς, τις λίμνες και τα ποτάμια. Περισσότερη εξάτμιση σημαίνει περισσότερη υγρασία στην ατμόσφαιρασε κάποιες περιοχές και λιγότερη σε άλλες. Η διαφορά αυτή μεταξύ ατμόσφαιρας και γης προκαλεί διαταραχές στην κυκλική πορεία των ρευμάτων στους ωκεανούς και στην πορεία των αέριων μαζών στον πλανήτη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα διαταραχή των καιρικών συνθηκών και άρα διαταραχή της κλιματικής ισορροπίας και άρα κλιματική αλλαγή.
–Ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη του ανθρώπου πάνω στη γη;
Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά. Ο άνθρωπος έχει ιδιαίτερη νοημοσύνη και πιθανώς να βρει τρόπους που δεν γνωρίζουμε για να επιβιώσει στις δύσκολες συνθήκες που έρχονται. Παρά την ιδιαίτερη νοημοσύνη του όμως δεν μπορεί να ‘δει’ αυτό που έρχεται και το οποίο δεν θα ήθελα να περιγράψω γιατί δεν είναι καθόλου ευχάριστο. Ο πλανήτης αλλάζει και μαζί με αυτόν αλλάζουν και οι οργανισμοί που ζουν σε αυτόν. Έτσι θα αλλάξει και ο άνθρωπος και θα προσαρμοστεί και αυτός (ή θα τον ‘προσαρμόσει’ βίαια ο ίδιος ο πλανήτης). Το θέμα εδώ είναι ποιος άνθρωπος θα είναι αυτός που θα προσαρμοστεί; Φτωχοί άνθρωποι σε παραθαλάσσιες περιοχές θα αναγκαστούν να μετακομίσουν, να μεταναστεύσουν και κάποιοι δεν θα τα καταφέρουν. Την ίδια ώρα οι πλουσιότεροι άνθρωποι του πλανήτη ετοιμάζουν υπόγεια καταφύγια με τρόφιμα, αφθονία νερού κλπ. (και δεν ξέρω ίσως και διαστημόπλοια). Η εξέλιξη όπως τη ρωτάτε θα γίνει αλλά όχι για όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Κάποιοι θα πληρώσουν βαρύ τίμημα για όσα όλη η ανθρωπότητα κάνει εδώ και χρόνια στον πλανήτη. Και τελικά ο άνθρωπος θα εξελιχθεί. Σε τι; Σε ένα νέο είδος που θα μπορεί ίσως να αντέχει σε μεγαλύτερες θερμοκρασίες; Θα βοηθήσει σε αυτό και η τεχνολογία; Ίσως κάποιοι εγκαταλείψουν τον πλανήτη; Ποιος μπορεί να ξέρει; Το ερώτημα τελικά είναι, αξίζει να πειραματιστούμε με το τι θα γίνει στο μέλλον και πώς ο άνθρωπος θα προσαρμοστεί ή όχι σε αυτό, ή καλύτερα να λάβουμε τα μέτρα μας τώρα για να αποφύγουμε να μπούμε στη διαδικασία της προσαρμογής (ή τουλάχιστον να μετριάσουμε τον τρόπο προσαρμογής μας);
Δήμου Στάθης – Λαγκαδιανός Δημήτρης