Η 17η Νοεμβρίου δεν είναι μια μέρα γιορτής και ζητωκραυγών αλλά μέρα σκέψης και προβληματισμού για το χρέος του ανθρώπου απέναντι στην ελευθερία, τη δημοκρατία, την ειρήνη, το δίκαιο, την αγάπη για την πατρίδα και τους συνανθρώπους του, αν θέλει να λέγεται άνθρωπος. Έτσι μόνο μπορεί να τιμηθεί η θυσία και ο αγώνας των νέων του Πολυτεχνείου για «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία» και να μη γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης σε κάθε ευκαιρία. Μόνο αν έχουμε ανοιχτά και άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας και το μυαλό μας σε εγρήγορση δικαιώνουμε τα ιδανικά του Πολυτεχνείου.
- ΕΔΩ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ… ΕΔΩ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
Το Χρονικό μέσα από Αποσπάσματα από την εκπομπή του Ραδιοφωνικού σταθμού του Πολυτεχνείου.
Παρασκευή 16 Νοεμβρίου 1973 (λίγο μετά το μεσημέρι)
Γενική έκκληση
Εδώ Πολυτεχνείο… Εδώ Πολυτεχνείο… Ελληνικέ λαέ, η νίκη μας είναι κοντά… Όλος ο λαός να κατέβει στους δρόμους της Αθήνας… Γενική κινητοποίηση… Πρέπει να νικήσουμε. Ή τώρα ή ποτέ…
Εδώ Πολυτεχνείο… Εδώ Πολυτεχνείο… Λαέ της Αθήνας. Δείξε τη δύναμή σου. Αγωνίσου για τη λαϊκή κυριαρχία. Κατέβα στο δρόμο… Τα ελπιδοφόρα μηνύματα μας έρχονται από παντού… Είμαστε όλοι εδώ στο Πολυτεχνείο, ψύχραιμοι… όλοι αποφασισμένοι να αγωνισθούμε μέχρι να νικήσουμε. Λαέ της Αθήνας, με ψυχραιμία και ηρεμία κατέβα στους δρόμους για να αγωνισθείς…
Παρασκευή 16 Νοεμβρίου 1973 (λίγο μετά τις 10:00 το βράδυ)
Είμαστε άοπλοι
Είμαστε άοπλοι. Το μόνο μας όπλο είναι η πίστη μας για την ελευθερία. Το μόνο μας όπλο είναι τα γυμνά μας στήθια… Όπως κι αν μας επιτεθεί ο κατακτητής, με τανκς, με πολυβόλα, εμείς θα αντισταθούμε με τα γυμνωμένα στήθια μας. Γιατί πιστεύουμε ότι οι φαντάροι μας, τ’ αδέλφια μας, δε θα μας χτυπήσουν, δε θα σηκώσουν χέρι, δε θα ρίξουν στ’ αδέρφια τους, δε θα χυθεί αδελφικό αίμα. Είμαστε αδέλφια, όλοι είμαστε αδέλφια. Αγωνιζόμαστε ενάντια στη Χούντα, την ξενόδουλη Χούντα. Στους ξενοκίνητους, στους πράκτορες της Χούντας.
Σάββατο 17 Νοεμβρίου 1973 (2:15 το πρωί)
Έλληνες…Έλληνες…
Φοιτητές είναι σκαρφαλωμένοι στα σίδερα, στα κάγκελα του Πολυτεχνείου και φωνάζουν μπροστά στα τανκς. Φωνάζουν, καλούν τ’ αδέλφια μας να αγκαλιαστούν μαζί τους, γιατί πιστεύουν πως δε θα χυθεί αίμα αδελφικό. Όλοι είμαστε αδέλφια. Όλοι αγωνιζόμαστε για τον ίδιο σκοπό. Να ανατρέψουμε τη Χούντα.
Έλληνες… Έλληνες… Κι αν ακόμα αυτή τη στιγμή μας σαρώσουν τα τανκς, πιστεύουμε σε σένα, πιστεύουμε στη συνέχιση του αγώνα. Πιστεύουμε ότι όπου κι αν είμαστε θα μας θυμηθείς. Έλληνες, πρέπει να μάθετε την πίστη μας στον αγώνα, την πίστη μας στη λευτεριά.
Οι φοιτητές έχουν ξεκουμπώσει τα πουκάμισά τους και δείχνουν τα στήθια τους στα τανκς. Και φωνάζουν: αγάπη, αγάπη.
Ακούω τις ιαχές των συναδέλφων μου, που αγωνίζονται για την Ελλάδα. Την Ελλάδα που έχει διδάξει όλους τους λαούς, που έχει δώσει τα φώτα σε όλους και αυτή τη στιγμή έχει μείνει χωρίς φώτα, χωρίς τα φώτα της αλήθειας.
Έλληνες, ακόμα το Πολυτεχνείο είναι ελεύθερο. Δεν ξέρουμε μέχρι ποια στιγμή θα είναι ελεύθερο. Όμως εμείς αγωνιζόμαστε. Τα στήθια μας είναι προτεταμένα στα πολυβόλα.
Έλληνες, εάν δε συμμεριστείτε τον αγώνα και τη θυσία μας, η Ελλάδα θα σβήσει. Αυτή η όμορφη και τρισένδοξη χώρα, που αγαπάμε, που θέλουμε την προκοπή της, που θέλουμε ο λαός της να ορίζει την τύχη του.
Έλληνες, αυτό που κάνουν οι φοιτητές, αυτό που κάνουν οι εργαζόμενοι δείχνει ότι η Ελλάδα είναι ελεύθερη.
Τα τανκς δε θα σαρώσουν τα στήθια μας, δε θα ποδοπατήσουν τη λευτεριά μας.
Μη μας σκοτώσετε…
Αδέλφια μας στρατιώτες, μη μας σκοτώσετε. Είμαστε αδέλφια. Πώς είναι δυνατόν να πυροβολήσετε; Αυτή τη στιγμή εγώ ο ίδιος αρχίζω τον Εθνικό Ύμνο, το σύμβολο της Ελευθερίας. Τα παιδιά σου, ελληνικέ λαέ, βρίσκονται στις επάλξεις της ελευθερίας. Ελληνικέ λαέ, τα παιδιά σου δεν πρόκειται να χτυπήσουν. Η Χούντα στέλνει τα τανκς για φοβέρα.
Τα τελευταία λόγια
Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο.
Όλοι σήμερα την αυγή περιμένουν να δουν το λαό περήφανο να κυβερνάει.
Δεξιά κι αριστερά επί της Πατησίων, κατέρχονται διαδηλωτές.
Αγαπητοί ακροατές θα διακόψουμε για λίγο τη μετάδοση των ειδήσεων. Θα επανέλθουμε σε λίγο…
Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο. Σας μιλά ο ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων…
…Ακολούθησε σιωπή. Στις 2:45 δόθηκε 15λεπτη προθεσμία στους φοιτητές να εκκενώσουν το Πολυτεχνείο. Δεκαπέντε λεπτά αργότερα το τανκ εφορμούσε…
(Από το βιβλίο του Φίλιππου Καββαδία : ΕΔΩ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, Έκδοση Α. Σάκκουλα, Αθήνα 1974 )
- ΤΟ ΑΔΕΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
Ώρα 3.30 π.μ. Ο κλειστός χώρος των τριών ημερών αδειάζει. Άδειες αίθουσες. Ρημαγμένα παράθυρα. Ξεχαρβαλωμένες πόρτες. Λέξεις τσακισμένες στους τοίχους. Σωροί από τρόφιμα πάνω σε πάγκους. Και τραγούδια που αιωρούνται στον αέρα. Και ένα σπασμένο κοριτσίστικο βραχιολάκι. Και μια χτένα. Και ένα ζευγάρι γυαλιά χωρίς καθόλου τζάμια. Και μια δεσμίδα χαρτί πολυτελείας. Κι ένα χαρτί μισογραμμένο, «αγαπημένη μου μητέρα, να μην ανησυχείς για μένα, είμαι πιο καλά εδώ από οπουδήποτε αλλού. Εδώ δεν θα είμαι ποτέ μόνος…»
Κομμένα καλώδια και μια τσαλακωμένη, δεμένη κόμπο σφιχτό, κορδέλα από μαλλιά κοριτσιού, μαλλιά ξανθά κι η τούφα που έμεινε πάνω στον κόμπο ζωντανή. Μια ατζέντα κόκκινη γράφει Μαρίνα, Μαρίνα και κάτι ακόμα και έχει και σημειώσεις Χημείας. Και ένα σημειωματάριο με τηλέφωνα, χωρίς όνομα κατόχου. Και μια ζώνη γυναικεία σπασμένη, κομμένη άτσαλα στα δυο, κόκκινη κόκκινη, δερμάτινη ζώνη και τα κομμάτια της χωριστά, ένα εδώ, ένα εκεί. Και ένα μπρίκι γεμάτο ζεστό ακόμα καφέ. Και μια κασετίνα με χρωματιστά μολύβια. Και το σακάκι ενός νέου παιδιού, πολύ νέου φαίνεται, γιατί είναι στενό και κοντό και βελούδινο, ένα μαλακό μπλε βαθύ της θάλασσας και βελούδο. Και μια μπερδεμένη μαγνητοταινία. Και πεταμένα τσιμπιδάκια μαλλιών, σκόρπια. Και άδεια καθαρά φλυτζάνια του καφέ που ακόμα ήτανε ζεστός στο μεγάλο μπρίκι. Και χάμω, στο πάτωμα ένα παπούτσι, μονό, αριστερό πόδι, μικρό παπούτσι, πατημένο, καφετί γοβάκι που έχασκε άδειο. Και μια αναποδογυρισμένη καρέκλα που έμοιαζε στο σκοτάδι με μικρό βαρκάκι, ακίνητο μέσα στη νύχτα, κάπου σε μια ξέρα σφηνωμένο. Και παντού οι λέξεις. Λέξεις σπασμένες. Λέξεις ολόκληρες. Λέξεις με ήχο, κραυγές λέξεις και άλλες που δεν έλεγαν παρά μόνο αυτό: Είμαστε άοπλοι. Και το σχήμα από πέλματα ποδιών γυμνών, ξυπόλητα παιδιά στον ύπνο ίσως και στον ενδιάμεσο χρόνο ανάμεσα ύπνο και ξύπνιο, μαζί με την ύστατη κραυγή «μείνετε στους δέκτες σας, σε λίγο θα σας ανακοινώσουμε νεότερα». Και ο πομπός έμεινε ανοιχτός. Έμεινε χωρίς μήνυμα. Ανοιχτός και κενός. Κόπηκε η φωνή του παιδιού. Του πρώτου παιδιού. Εκείνου που άρχισε την πρώτη ώρα της πρώτης μέρας να εκπέμπει στους 1050 χιλιόκυκλους: «Είμαστε ο σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών. Είμαστε η φωνή των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων…»
(Από το βιβλίο της Κωστούλας Μητροπούλου ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΗΜΕΡΩΝ, Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα 1974)
- ΤΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ
Γιάννης Ρίτσος, Ημερολόγιο μιας βδομάδας (Απόσπασμα)
Αθήνα, 16 Νοεμβρίου 1973
Ωραία παιδιά με τα μεγάλα μάτια σαν εκκλησίες χωρίς στασίδια,
ωραία παιδιά, δικά μας, με τη μεγάλη θλίψη των αντρείων,
αψήφιστοι, όρθιοι στα προπύλαια, στον πέτρινο αέρα,
έτοιμο χέρι, έτοιμο μάτι, -πώς μεγαλώνει
το μπόι, το βήμα κι η παλάμη του ανθρώπου-
17 Νοεμβρίου
Βαρειά σιωπή, διάτρητη απ’ τους πυροβολισμούς﮲ πικρή πολιτεία,
αίμα, φωτιά, η πεσμένη πόρτα, ο καπνός, το ξύδι-
ποιος θα πει: π ε ρ ι μ έ ν ω μες απ’ το μέσα μαύρο;
μικροί σκοινοβάτες με τα μεγάλα παπούτσια
μ’ έναν επίδεσμο φωτιά στο κούτελο﮲ κόκκινο σύρμα, κόκκινο πουλί.
και το μοναχικό σκυλί στ’ αποκλεισμένα προάστια
ενώ χαράζει η χλωμότερη μέρα πίσω απ’ τα καπνισμένα αγάλματα
κι ακούγεται ακόμη η τελευταία κραυγή διαλυμένη στις λεωφόρους
πάνω απ’ τα τανκς, μέσα στους σκόρπιους πυροβολισμούς,
π ώ ς μ π ο ρ ε ί τ ε λ ο ι π ό ν ν α κ ο ι μ ά σ τ ε ;
π ώ ς μ π ο ρ ε ί τ ε λ ο ι π ό ν ν α κ ο ι μ ά σ τ ε ;
Λένα Παππά, Στους σκοτωμένους σπουδαστές του Νοεμβρίου
Μάτια κλειδωμένα, χέρια παγωμένα
κείτεται
-δεκαοχτώ χρονώ ήτανε δεν ήτανε-
για να έχω εγώ πουλιά-φτερά στα χέρια μου,
και συ στο σπιτάκι σου,
μια γλάστρα με βασιλικό στο πεζουλάκι
και τα παιδιά μας ξένοιαστα να χτίζουνε το μέλλον.
Η μάννα του τον περιμένει και δεν έρχεται,
η άνοιξη του παίζει και δεν τηνε ξέρει πια.
Στις φλέβες του αίμα σταματημένο και πικρό,
γυαλί σπασμένο ο κόσμος, σωριασμένο πάνω του.
Για να έχω εγώ τον άσπρο μου ύπνο
και συ γαρίφαλο χαμόγελο στο στόμα σου,
για να ‘χουν τα παιδιά μας το δικό τους ήλιο…
Δημήτρης Ραβάνης-Ρεντής, Ανώτατες σπουδές
Σταματήσανε τα μαθήματα
να κάνουνε ανώτατες σπουδές στους δρόμους.
Οι αρχιτέκτονες χτίζουν οδοφράγματα
οι γιατροί μαθαίνουν τον πόνο
οι νομικοί κάνουν πρακτική εξάσκηση στο δίκιο
οι μαθηματικοί μετρούν τις δυνάμεις
οι μηχανικοί κατασκευάζουν χιλιόκυκλους
οι φυσικοί ελέγχουν τη σύνθεση του αίματος
οι ζωγράφοι,
με το καβαλέτο τους στημένο μπρος στα τανκς
ζωγραφίζουν το θάνατο.
Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Ωδή στα νιάτα του Πολυτεχνείου
Δεν είναι θρύλος, πλάνεμα του νου,
Αισχύλειο θέμα, τρόμου φαντασία:
Είναι μια πικροστάλακτη ιστορία
που αιματοχάραξε, πρωτόγονη Ερινύα,
ο δαίμονας της βίας και του κακού.
Παιδιά μου, που σας έθρεψαν οι μύθοι
ολόφεγγων θεών τ’ Ολύμπιο φως,
μέσα στη ροδοπρόσωπην αυγή σας,
που βρέθηκαν μπροστά σας τόσα πλήθη
τεράτων, του Ταρτάρου ο συρφετός!
Με βέλη στη φαρέτρα σας, τα ρίγη
της πανωραίας εφηβικής ψυχής σας,
μ ΄όπλο σας μόνο το ηλιοφώς, καθώς ο Φοίβος,
κινήσατε για τ’ άνισο κυνήγι
του Πύθωνα, που ρήμαζε τη γη σας.
Είναι μια πικροστάλακτη ιστορία,
συγκαιρινή, που τρώει στα σωθικά.
Κυπαρισσόμηλα στα χέρια τους κρατούσαν,
για λευτεριά κι αγάπη τραγουδούσαν
και τους συντρίψαν τ’ ατσαλένια τα θεριά!
Κλεισμένοι στο σκολειό τους, τ’ άγιο κάστρο,
στις αίθουσές του, τις επάλξεις τις ιερές,
έστειλαν στην Αθήνα τη φωνή τους
και ξεσηκώσαν στήθη και καρδιές
και κάναμε πνοή μας την πνοή τους.
Είναι μια πικροστάλακτη ιστορία,
ωδή στα νιάτα, τα τρισεύγενα κι αγνά,
που, πάνω κι απ’ τη γνώση, τη σοφία,
κι από την ανθινή τους ευτυχία,
είχανε στήσει τη θεά τη Λευτεριά!
Αστέρια τώρα στης Ελλάδας τη σκεπή,
φωτίζετε το δύσκολο ανηφόρι
και κυβερνάτε του λαού μας τη ψυχή,
ανίσχυρη κοπέλλα εσύ κι αγόρι
για τη χαρά, την ανθρωπιά, την προκοπή.
Κι αυτή η φωνή, που αιώνια θ’ αντηχεί,
απελπισμένη, τραγική κι ηρωική,
θα συγκλονίζει τη χρυσή τη νιότη,
κάθε φορά που θα συνάζονται τα σκότη
και θα χυμούν να πνίξουν την Αυγή.
Δραστηριότητες
- Διαβάστε τα μηνύματα από την εκπομπή του Ραδιοφωνικού σταθμού του Πολυτεχνείου και γράψτε ένα μήνυμα που θα απευθύνατε εσείς αν είσαστε μαζί με τους φοιτητές το 1973 και ένα μήνυμα που θα απευθύνατε σήμερα 47 χρόνια μετά για έναν καλύτερο κόσμο.
- Γράψτε ένα γράμμα με το οποίο θα απευθύνεστε στους φοιτητές εκείνης της εποχής και θα τους εκφράζετε τις σκέψεις και τα συναισθήματά σας για τον αγώνα τους για ελευθερία και δημοκρατία.
- Διαβάστε το κείμενο της Κωστούλας Μητροπούλου «Το άδειο Πολυτεχνείο» και προσπαθήστε να αποδώσετε με σχήματα και χρώματα (ζωγραφική, κολάζ) την ατμόσφαιρα ή να εκφράσετε με στίχους τα συναισθήματα που σας προκαλεί.
- Επιλέξτε ένα ποίημα και περιγράψτε με δικά σας λόγια τι προσπαθεί να μας πει ο ποιητής/η ποιήτρια μέσα από τους στίχους του, το κλίμα και τα συναισθήματα που επικρατούν στο ποίημα, καθώς και τις σκέψεις και τα συναισθήματα που δημιουργούνται σε σας διαβάζοντάς το.
- Επιλέξτε λέξεις από όλα τα ποιήματα και προσπαθήστε να συνθέσετε ένα δικό σας ποίημα ή ένα πεζό κείμενο με θέμα το Πολυτεχνείο.
- Όσες και όσοι ασχολείστε με τη μουσική προσπαθήστε να μελοποιήσετε ένα ποίημα και να παίξετε τη μουσική σας.
- Γράψτε ένα διάλογο ανάμεσα σε δυο φοιτητές του Πολυτεχνείου ή μια θεατρική σκηνή την ώρα της ραδιοφωνικής εκπομπής τους.
- Περιηγηθείτε στο διαδίκτυο και βρείτε εικόνες, κείμενα, ντοκιμαντέρ για το Πολυτεχνείο.
- Αφιερώστε χρόνο για να διαβάσετε ποιήματα και να ακούσετε τραγούδια σχετικά με τον αγώνα των φοιτητών του Πολυτεχνείου.
- Δείτε την ταινία «Δοκιμή» του Ζιλ Ντασέν.
ΜΑΡΙΑ Ε. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ
Φιλόλογος-Θεατρολόγος