(εργασία στο μάθημα της Ιστορίας από τη μαθήτρια της Α’ Γυμνασίου, Τσεργά Ευανθία)

Ο Ξενοφών γεννήθηκε ανάμεσα στο 431 και 429 π.Χ. στον δήμο της Ερχειάς της Αττικής. Ήταν γιος του Γρύλλου, κτηματίας, με αποτέλεσμα ο Ξενοφών να τρέφει συναισθηματική αγάπη για τα άλογα και ήταν ικανός για την διαχείριση και οργάνωση ενός αγροκτήματος. Συνεπώς, υπήρξε άξιος ιππέας και υπηρέτησε με άλλους εύπορους της εποχής του στο σώμα των ιππέων. Εκεί, γνωρίστηκε με τον Σωκράτη. Ο Διογένης ο Λαέρτιος μας εξιστορεί ότι κάποτε, όταν ήταν ακόμη νέος, ο Ξενοφών συνάντησε σε ένα στενό δρόμο τον Σωκράτη, ο οποίος, με τη ράβδο του, τον εμπόδισε να προχωρήσει και τον ρώτησε μεταξύ άλλων: «Πού οι άνθρωποι γίνονται καλοί και αγαθοί;». Ο Ξενοφών βρέθηκε σε αμηχανία και ο Σωκράτης του απήντησε «Έπου και μάνθανε!». Από τότε ο Ξενοφών έγινε μαθητής του Σωκράτη και τον θεωρούσε πρότυπο. Έζησε τις περιπέτειες του μακροχρόνιου πελοποννησιακού πολέμου στην Αθήνα, μέχρι την ήττα του το 404 π.Χ., την άνοδο των τριάκοντα τυράννων στην εξουσία και την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403 π.Χ.

Το 401 π.Χ ο φίλος του Πρόξενος ο  Βοιώτιος, που διέτριβε στις Σάρδεις, του πρότεινε να συμμετάσχει στην εκστρατεία που ετοίμαζε ο Κύρος, γιος του βασιλιά Δαρείου Β΄, για να εκθρονίσει τον αδελφό του, βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη Β΄. Ο ενθουσιασμός του Ξενοφώντα για την πρόσκληση φαίνεται από το γεγονός ότι σε προτροπή του Σωκράτη να πάρει χρησμό από το Μαντείο των Δελφών καταφέρνει να αποσπάσει θετική απάντηση κάνοντας πλάγια ερώτηση (αντί της ορθής ερώτησης, δηλαδή να πάει ή όχι) που ήταν η εξής: “Σε ποιόν Θεό θα πρέπει να κάνω θυσία ώστε να πετύχει το ταξίδι μου και να επιστρέψω σώος;”. Και βέβαια η σοφία του Μαντείου του Απόλλωνα, που αντιλήφθηκε το σκοπό, του απάντησε να θυσιάσει σε μια σειρά από θεούς “επ΄ αγαθώ και μη” (ακριβώς αυτό που μέχρι σήμερα λέμε “για καλό και για κακό”).  Έτσι, συγκροτήθηκε εκστρατευτικό σώμα με δέκα χιλιάδες μισθοφόρους από διάφορες πόλεις. Ο Ξενοφών βρέθηκε στην Ασία στο πλευρό του Κύρου, τον οποίο και άρχισε να θαυμάζει λόγω του θαυμασμού που έτρεφε ο τελευταίος για τους Έλληνες. Συγκεκριμένα έλεγε ο Κύρος ότι “θέλει τους Έλληνες συμμάχους του, όχι γιατί δεν είχε στρατό αλλά γιατί τους θεωρούσε ανώτερους από όλους τους άλλους λαούς” (Κύρ. Αναβ. Ι 7,3). Ακόμη μακάριζε τους Έλληνες για την μόνιμα κυριαρχούσα ελευθερία τους, που εκείνος θα προτιμούσε αντί πάντων και θεωρούσε ως προϊόν αυτής της ελευθερίας την πολεμική και ηθική υπεροχή των Ελλήνων. Αυτός ήταν και ο λόγος που ουδέποτε οι Πέρσες έκαναν πόλεμο, είτε μεταξύ τους είτε ακόμη και με τους Έλληνες, χωρίς την βοήθεια Ελλήνων. Δεν είναι γνωστό με τι βαθμό ή αξίωμα ο Ξενοφών συμμετείχε στον Περσικό στρατό και στην αυλή του Κύρου, το σίγουρο πάντως είναι ότι ήταν συνδαιτυμόνας του και εκ των στενότερων συνομιλητών του.

Οπωσδήποτε, όμως, μετά τον θάνατο του φίλου του Κύρου στην μάχη στα Κούναξα και την δόλια εξόντωση των Ελλήνων στρατηγών από τον Τισσαφέρνη, και αφού εκλέχθηκε στρατηγός (5ος κατά σειρά) από τους “μυρίους” (=10.000) Έλληνες μισθοφόρους, οδήγησε αυτούς επιτυχώς, αντιμετωπίζοντας πολλούς κινδύνους, από τα υψώματα της Αρμενίας προς την Τραπεζούντα στις ακτές του Εύξεινου Πόντου και μετά διά θαλάσσης προς τα δυτικά πίσω στην Ελλάδα. Στη Θράκη, με την υποστήριξη των Ελλήνων αυτών, ο Σεύθης Β΄ μπόρεσε να γίνει βασιλιάς. Η καταγραφή της εκστρατείας και του ταξιδιού της επιστροφής από τον Ξενοφώντα, ονομάστηκε Κύρου Ανάβασις.

Ο Ξενοφών ως έμπειρος στρατιωτικός πλέον, παρέμεινε για ελάχιστο χρονικό διάστημα στη Θράκη ως μισθοφόρος του βασιλιά Σεύθη των Οδρυσών. Έπειτα ήλθε σε επαφή με τις μονάδες του σπαρτιατικού στρατού στα παράλια της Μικράς Ασίας (339 π.Χ.), τις οποίες ανέλαβε ο βασιλιάς Αγησίλαος. Ο Ξενοφών εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα του Αγησίλαου, θέλησε να τον ακολουθήσει μαζί με τον σπαρτιατικό στρατό, στην μάχη της Κορωνείας (394 π.Χ.) εναντίον του ευρύτερου αντισπαρτιατικού συνασπισμού, στον οποίο πρωτοστατούσαν η Αθήνα και η Θήβα. Έπειτα από την νίκη των Σπαρτιατών, ακολούθησε τον Αγησίλαο στους Δελφούς για τους επινίκιους πανηγυρισμούς. Η εξορία του από την πατρίδα του, την Αθήνα ήταν προφανώς δικαιολογημένη και αναπόφευκτη.

Οι Σπαρτιάτες από την άλλη, του πρόσφεραν «προξενίαν», δηλαδή άδεια διαμονής στην Σπάρτη και πολύ σύντομα του πρόσφεραν ένα μεγάλο κτήμα στον Σκιλλούντα, κοντά στην Ολυμπία, όπου εκεί έζησε για περίπου είκοσι χρόνια, μια ήρεμη ζωή, πλάι στην γυναίκα του και τους δύο γιους του, Γρύλλο και Διόδωρο. Ταυτόχρονα, ασχολήθηκε με την συγγραφή πολλών έργων του.

Η ήττα των Σπαρτιατών στα Λέυκτρα της Βοιωτίας εξασθένησε τη θέση τους. Οι Ηλείοι ανακατέλαβαν την περιοχή του Σκιλλούντα και ο Ξενοφών αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Κόρινθο για νέα μακρόχρονη εγκατάσταση. Η προσέγγιση Αθηναίων και Σπαρτιατών για να αντιμετωπιστεί ο νέο κοινός εχθρός, οδήγησε στην άρση του ψηφίσματος για εξορία του συγγραφέα. Δεν είναι βέβαιο το πότε γύρισε στην Αθήνα. Έστειλε πάντως τους γιους του να υπηρετήσουν στον αθηναϊκό στρατό. Στην μάχη της Μαντινείας σκοτώθηκε ο γιος του Γρύλλος, πολεμώντας εναντίον των Θηβαίων. Οι τιμητικές εκδηλώσεις που ακολούθησαν , προς τιμήν του θανάτου του, δείχνουν ότι το όνομα του πατέρα του ήταν πολύ γνωστό.

Ο θάνατος του Ξενοφώντα χρονολογείται μετά το 355 π.Χ., πιθανώς την επόμενη χρονιά, αφήνοντας πίσω του εκτεταμένο και πολυσχιδές συγγραφικό έργο.

Θεωρείται σχεδόν σίγουρο ότι η συγγραφική του παραγωγή άρχισε όταν εγκαταστάθηκε στον  Σκιλλούντα και εντάθηκε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πιθανότατα προηγήθηκαν τα λεγόμενα ιστορικά έργα του, όταν οι εντυπώσεις και τα βιώματά του από την ενεργό δράση ήταν ζωηρότερα, ακολούθησαν τα σωκρατικά, αφού είχε συναντήσει πολλούς «Σωκρατικούς» που είχαν εγκαταλείψει την Αθήνα μετά τη θανατική καταδίκη του δασκάλου τους, και τελευταία γράφτηκαν τα διδακτικά, όσα αναφέρονται σε τεχνικά θέματα και θεσμούς.

Ιστορικά:

Kύρου Ανάβασις: H συμμετοχή των «μυρίων», δέκα χιλιάδες Ελλήνων μισθοφόρων στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδελφού του βασιλιά Αρταξέρξη του Β΄ και η περιπετειώδης περιπλάνησή τους ως τον Εύξεινο Πόντο και από κει στην Θράκη, το 401 π.Χ.

Ελληνικά: Τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ.

Αγησίλαος: Εγκωμιαστική βιογραφική έκθεση των αρετών του Σπαρτιάτη βασιλιά.

Λακεδαιμονίων Πολιτεία: Περιγραφή της στρατιωτικής οργάνωσης, των κοινωνικών συνηθειών και της σταθερότητας των θεσμών της Σπάρτης.

Κύρου Παιδεία: Μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου του Μεγάλου. Ο Ξενοφών αλλάζει ιστορικά στοιχεία και επινοεί περιστατικά για να προβάλει τις δικές του ιδέες σχετικά με την εκπαίδευση του ιδανικού ηγέτη  και την επίδραση του οικογενειακού περιβάλλοντος.

Σωκρατικά

Απολογία Σωκράτους: (διαφορετική εκδοχή από την «Απολογία» του Πλάτωνος). Ο Σωκράτης αντικρούει την κατηγορία της αθεΐας και  προβάλει την ηθική του και την σοφία του.

Απομνημονεύματα Σωκράτους: Συζητήσεις και διάλογοι του μεγάλου στοχαστή και δασκάλου που προβάλλουν την ηθική του επιρροή στους γύρω του.

Συμπόσιον :  Μια συντροφιά μαζί με τον Σωκράτη διασκεδάζει και συζητάει για τον έρωτα.

Οικονομικός: Ο Ισχόμαχος εκθέτει τον Σωκράτη τις απόψεις του για την διαχείριση του νοικοκυριού και του αγροκτήματος.

Διδακτικά

Περί ίππικής: οδηγίες για την καλύτερη δυνατή περιποίηση και χρησιμοποίηση των ίππων.

Ιππαρχικός : οδηγίες για τις γνώσεις του Ιππάρχου(=του αρχηγού του ιππικού) σε θέματα οργάνωσης και τακτικής.

Ιέρων : διάλογος ανάμεσα στον τύραννο των Συρακουσών και στον ποιητή Σιμωνίδη για τις διαφορές στη ζωή του απόλυτου μονάρχη και του απλού πολίτη.

Πόροι ή Περί Προσόδων:  πρόταση λύσεων για την εξυγίανση των οικονομικών του κράτους των Αθηνών στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ.

Ο Ξενοφών παρά τον θαυμασμό του για τον Θουκυδίδη και την προφανή φιλοδοξία του να συνεχίσει το έργο του στα Ελληνικά, δεν διαθέτει τη διεισδυτικότητα ή τη βαθειά φιλοσοφημένη πολιτική σκέψη του μεγάλου προκατόχου του. Με τη σαφήνεια όμως και την ακρίβεια στην έκφραση του, με την απόλυτη ακρίβεια της περιγραφής των χώρων που εξελίχθηκαν τα γεγονότα, τη ζωντάνια της γραφής του (θυμίζει ικανό ρεπόρτερ) και την ιδεολογική του συνέπεια έδωσε μία ξεκάθαρη εικόνα των γεγονότων του 4^ου αιώνα π.Χ. Η ικανότητα του συγγραφέα να ζωντανεύει με δραματική ένταση μεμονωμένες εντυπωσιακές σκηνές, φτάνει σε κορυφαία επιτεύγματα.

Δύο ιστορικές μορφές άσκησαν βαθύτατη επίδραση στην προσωπικότητα και στις ιδέες του Ξενοφώντος. Ο Σωκράτης, με το πρότυπο ζωής που πρόβαλλε, καθώς και ο Αγησίλαος, με τα ηγετικά του προσόντα και την απλότητα της συμπεριφοράς του.

Σε όλη την περιπετειώδη ζωή του, έμεινε σταθερός στις ιδέες του και στην πίστη του σε υψηλές αξίες. Παρά την αντιπάθειά του προς ό,τι θεωρούσε μειονεκτήματα ή ακρότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας, περιγράφει με εντιμότητα τις αγριότητες του καθεστώς των τριάκοντα τύραννων και καταδικάζει την αυθαιρεσία και την ανηθικότητα της εξουσίας. Επίσης παρά το θαυμασμό για τους δεσμούς , την ιστορία και την πολιτική πρακτική της Σπάρτης, αποδοκιμάζει έντονα την κατάληψη της Καδμείας, της Ακρόπολης της Θήβας από τους Σπαρτιάτες (382 π.Χ.) και αποδίδει σε θεϊκή τιμωρία την ήττα τους από τους Θηβαίους και την παρακμή της δύναμής τους*. Στη ρωμαϊκή εποχή τον ξεχώρισαν από τους ιστορικούς του 4^ου αιώνα π.Χ. Πρώτων γιατί είχε συνδεθεί με τη φιλολογία γύρω από τον Σωκράτη αλλά και για την απλότητα του ύφους, την καθαρότητα των νοημάτων, την ποικιλία των θεμάτων και των ενδιαφερόντων του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος ονόμαζε τον Ξενοφώντα “Αττική Μούσα” λόγω της γλυκύτητας της γραφής του. Λίγοι ήταν οι ποιητές που έγραψαν στην Αττική διάλεκτο. Ο Ξενοφών ανέπτυξε πλούσια και πολυμερή δραστηριότητα, φαινόμενο που βέβαια δεν αποτελεί ιδιαίτερο γνώρισμα της προσωπικότητάς του, αλλά γενικότερο χαρακτηριστικό των λογίων της εποχής του. Η παρεμβολή ποιητικών εκφράσεων στο κείμενό του και το απλοποιημένο αττικό ιδίωμα προετοιμάζουν την Κοινή της ελληνιστικής εποχής. Τα δημοφιλέστερα έργα του  από την Αναγέννηση ως την εποχή μας, και κυρίως η Κύρου Ανάβασις χρησιμοποιήθηκαν ως διδακτικά βιβλία.

Τα Ελληνικά είναι το μόνο ιστορικό σύγγραμμα του 4^ου αιώνα π.Χ. που έχει σωθεί και αποτελεί τη σπουδαιότερη πηγή για τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ.

* (νικήθηκαν οι αήττητοι Σπαρτιάτες γιατί αθέτησαν τον λόγο τους και παρέβησαν τους όρκους τους: «Πολλά παραδείγματα θα μπορούσε κανένας να αναφέρει από την ιστορία και των Ελλήνων και των βαρβάρων για να δείξει πως οι θεοί δεν αφήνουν ατιμώρητη την ασέβεια και τις ανόσιες πράξεις. Δηλαδή τιμωρήθηκαν καθώς δεν τήρησαν τον όρκο τους να αφήσουν τις πόλεις ανεξάρτητες)