Η ΑΡΧΑΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ
ΥΠΕΥΘ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ : ΑΔΑΜΗΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ( ΠΕ02) ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ: 17μελής ομάδα μαθητών και οι Καθηγητές:
Τηλιγάδα Ουρανία ΠΕ05 (μετάφραση Γαλλικών)
Παπούτση Ευδοκία ΠΕ06 (μετάφραση Αγγλικών)
Η αρρώστια στον αρχαίο κόσμο είχε θεϊκή προέλευση και υπερφυσικές ιδιότητες.
Σκόπευε να τιμωρήσει τον άνθρωπο ή την ομάδα(χωριό- πολιτεία) για τις πράξεις τους και μόνο το θείο μπορούσε ν’ αποκαταστήσει ξανά την ισορροπία (υγεία -θεραπεία).
Η συγκεκριμένη πίστη(θεός-ασθένεια) ήταν διαδεδομένη σ’ όλους τους αρχαίους λαούς.
Οι μυθολογίες των λαών, όπως κ αι η ελληνική με τον μύθο της Πανδώρας 1 της όμορφης γυναίκας που την έπλασε ο Ήφαιστος, κατά διαταγή του Δία, για να φέρει στους ανθρώπους( με το πιθάρι των «δώρων»), όλα τα κακά (αρρώστιες), προβάλλουν αυτή την σχέση αρρώστιας – θείου.
Επειδή κάθε νόσος ήταν θεόσταλτη και τιμωρητική, αρχικά η θεραπεία έγινε αντικείμενο ιεροπραξιών («ίασης» ή αποτροπής) που επιβίωσαν μέχρι τις μέρες μας.
Οι αρχαίοι λαοί ασκούν λοιπόν αρχικά τη θεουργική «ιατρική», δηλαδή τη μαγική ιατρική που εκφράζεται με τις ευχές, τα ξόρκια, τα φυλακτά, τα αποτροπαϊκά σύμβολα, τις θυσίες εξευμενισμού, τους καθαρμούς….
Φορείς της θεουργικής ιατρικής είναι οι μάντεις και οι ιερείς, αυτοί δηλαδή που επιμελούνται τις πρακτικές αποκατάστασης της επικοινωνίας ( του ασθενή) με το θείο, είτε προς ίαση, είτε προς αποτροπή.
Έτσι για αιώνες η μαγική ιατρική κυριαρχεί στην αντιμετώπιση των νοσημάτων και μόνο οι τραυματικές παθήσεις, δηλαδή οι πληγές και τα τραύματα, αντιμετωπίζονται διαφορετικά(με τη χρήση φυτικών παρασκευασμάτων).
Η αντιμετώπιση κάποιων ασθενειών με ανθρώπινη παρέμβαση, οδήγησε τελικά την ιατρική στη σταδιακή αποδέσμευσή της από τη θεουργία.
Το βήμα προς την επιστημονική ιατρική, εξαιρετικά δύσκολο, έγινε στην αρχαία Ελλάδα, όταν η ιατρική γίνεται «τέχνη»(= επιστήμη), και ο Ιπποκράτης υποστηρίζει επίσημα ότι «μηκέτι το θείον αίτιον είναι των νοσημάτων, αλλά τι το ανθρώπινον». Βέβαια ο δρόμος της ιατρικής γνώσης ήταν ήδη χαραγμένος από πολύ παλιά.
Τα πρώτα βήματα γίνονται στη Μεσοποταμία (κώδικας του Χαμουραμπί), ενώ ακολουθεί η Αίγυπτος, όπου λόγω των ταριχεύσεων εξελίσσεται ακόμη περισσότερο η παρατηρητικότητα και η γνώση του ανθρωπίνου σώματος (ανατομία). Στην Αίγυπτο γίνονται ακόμη και «επεμβάσεις» ενώ αναπτύσσεται η χρήση ουσιών και βοτάνων.
Ο Όμηρος μνημονεύει την αιγυπτιακή ιατρική γνώση στην Οδύσσεια, όπου μιλάει για τη χρήση ψυχότροπων βοτάνων(νηπενθές) τα οποία πετύχαιναν ένα παυσίλυπο αποτέλεσμα, δηλώνοντας ότι είχαν έρθει (από εκεί) στην Ελλάδα (Ελένη).
Η αρχαιολογική έρευνα στην Αίγυπτο επιβεβαιώνει τις μαρτυρίες αφού οι αιγυπτιακοί πάπυροι (1550-1200π.Χ.) αποδεικνύουν ότι γινόντουσαν επεμβάσεις σε αποστήματα, θεραπείες εγκαυμάτων και γενικότερα είχαν αναπτυχθεί θεραπευτικές τεχνικές.
Οι Μινωίτες, στην Κρήτη, ερχόμενοι σ’ επαφή με την Αίγυπτο εισάγουν στοιχεία της συγκεκριμένης γνώσης, την οποία εξελίσσουν και την εμπλουτίζουν για να την μεταφέρουν με τη σειρά τους κατόπιν στους Μυκηναίους.
Σ’ αυτούς, όπως πληροφορούμαστε από τον Όμηρο, η ιατρική αποκτά πλέον ικανούς θεραπευτές (ανθρώπους) όπως π.χ. τον Ασκληπιό, ενώ στην Ιλιάδα γνωρίζουμε την ιατρική δράση των γιων του, Μαχάονα και Ποδαλείριου, που επιμελούνται τραυμάτων στον πόλεμο της Τροίας.
Υπάρχουν όμως και άλλοι στον τρωικό πόλεμο, όπως π.χ. ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος που ήδη κατέχουν συγκεκριμένες ιατρικές γνώσεις.
Μάλιστα ο Αχιλλλέας καταγράφεται ως «παλαιότερος» θεραπευτής, στην περίπτωση του Τήλεφου, που τον τραυμάτισε ο ίδιος μονομαχώντας (στο πόδι), όταν οι Έλληνες αποβιβάστηκαν από λάθος στην Τευθρανία.
Η πληγή του Τήλεφου δεν έκλεινε και το μαντείο του έδωσε τη συμβουλή να τον επισκεφτεί («ο τρώσας και ιάσεται»), έτσι συναντά τον Αχιλλέα, ο οποίος τον θεραπεύει ξύνοντας την οξείδωση από το (χάλκινο) δόρυ του πάνω στην πληγή!
Μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου, και τις νέες συνθήκες που σταδιακά επικράτησαν, τον αποικισμό και την δημιουργία πόλεων – κρατών, η ιατρική στον ελληνικό χώρο θα εξελιχθεί διαφορετικά, όταν θ’ ασχοληθούν μ’ αυτή φιλόσοφοι, όπως ο Πυθαγόρας, θα δημιουργηθούν ιατρικές σχολές και θα την ασκήσουν σημαντικές μορφές, όπως ο Ιπποκράτης.
Βέβαια η παρατηρητικότητα των ανθρώπων, γύρω από τις συνήθεις νόσους, συμπτώματα – θεραπεία, αλλά και η αποτυχία της ίασης μέσω ιεροπραξιών (θεουργίας), οδήγησε στην αναζήτηση και την τελική εύρεση θεραπευτικών ουσιών και τρόπων που συνέβαλαν αποτελεσματικά στην ίαση.
Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι ταυτόχρονα με τους μεσογειακούς λαούς η ιατρική εξελίχθηκε στην αρχαία Κίνα (χρησιμοποιείται το όπιο, ο βελονισμός, ο εμβολιασμός και διάφορες τεχνικές) αλλά και στην Ινδία (στα κείμενα των «Βέδα» αναφέρονται ιατρικά στοιχεία και ανατομικές περιγραφές).
Η Αρχαία Ελληνική Ιατρική
- Θεοί θεραπευτές
Σύμφωνα με τις αναφορές των πινακίδων σε Γραμμική Β΄, υπάρχει μια θεότητα που ονομάζεται «Παιών» ή «Παιήων», που εμφανίζεται να απολαμβάνει τιμές, προσφορές και θυσίες στα μυκηναϊκά ανάκτορα.
Η παρουσία αυτής της θεότητας αποσαφηνίζεται στα ομηρικά κείμενα όταν ο Όμηρος (πριν τη συστηματοποίηση του 12θέου) αναφέρει ότι ο ιατρός των θεών, που υπήρχε στον Όλυμπο, ονομάζεται Παιήων . Ο Όμηρος λοιπόν, στην Ιλιάδα, παρουσιάζει τον Παιήονα να επιμελείται τα τραύματα των θεών π.χ. της Αφροδίτης που τραυματίστηκε στη μάχη από το θνητό Διομήδη…
Από τον συγκεκριμένο θεό προέκυψε το όνομα του «παιάνα»(του θρησκευτικού άσματος) που έψαλλαν οι πιστοί στον Απόλλωνα, και η προσωνυμία του θεού, όταν πλέον εκείνος απορρόφησε τις ιδιότητες του προκατόχου του.
Ιατρικό καθήκον έχει και η Ειλείθυια, που ήταν θεότητα των τοκετών και βοήθησε ακόμη και τον Δία να γεννήσει την Αθηνά απ’ το κεφάλι του. Λατρευόταν στη Κρήτη, στη σπηλιά της Αμνισού, όπου οι ανασκαφές επιβεβαίωσαν την λατρεία της (Μαρινάτος) .
Αργότερα, μετά την επικράτηση του δωδεκαθέου, ιατρικές ικανότητες έχει πλέον ο Απόλλωνας που ονομαζόταν «ιατρός» και «αλεξίκακος», ενώ εμφανίζεται επίσης ως θεός της μουσικής(«μουσηγέτης»), του φωτός(«Φοίβος) και της μαντικής τέχνης(«Πύθιος»)…
Ο Απόλλωνας, που πιθανόν το όνομά του προέρχεται από το απέλλω (=διώχνω το κακό= απέλλων= Απόλλων), αναφερόταν στην λατρεία του με το επίθετο «παιήων» (= των πάντων ιατρός), κάτι που παραπέμπει στον παλαιότερο θεραπευτή θεό, μάλιστα καταγράφεται ως τιμωρός(τα βέλη του), χτυπά με νόσους τους θνητούς, «σμινθεύς»(σμίνθη = ο ποντικός), ενώ θεωρούνταν ο βασικός αίτιος για τους αιφνίδιους θανάτους(όπως και η Άρτεμη).
Δίπλα στον Απόλλωνα εμφανίζονται κι άλλοι θεοί – βοηθοί, όπως η Αθηνά Υγιεία, η Ήρα, η Άρτεμη, ο Ερμής…
Γιος του Απόλλωνα ήταν ο γνωστός θεός – γιατρός Ασκληπιός που διδάχτηκε από τον ίδιο την ιατρική(κατά κάποιους μύθους, κατά άλλους από το Χείρωνα).
Η θανάτωσή του από τον Δία, λόγω των ιατρικών του επιδόσεων, εξόργισε το θεό που σε αντεκδίκηση εκτέλεσε τους Κύκλωπες (Άργη, Βρόντη, Στερόπη).
Ο Ασκληπιός αποτελεί μια θεότητα(θεοποίηση κυρίως) των ιστορικών χρόνων, μάλιστα η λατρεία του άρχισε τον 7ο αι π.Χ. και συνοδευόταν συχνά από την συλλατρεία των κορών του, της Υγιείας, της Ιασώς, της Ακεσώς, της Πανάκειας και της Αίγλης, αλλά και του Τελεσφόρου και του Αλεξίνωρος, ονόματα που παραπέμπουν σε τεχνικές ίασης.
Η απεικόνισή του Ασκληπιού, με το ραβδί και το τυλιγμένο φίδι, δημιουργεί πολλά ερωτηματικά, ιδίως για το φίδι δίπλα στο θεό.
Πολλοί συνδύασαν το φίδι με το όνομά του, άλλοι υποστήριξαν ότι τα φίδια ήταν ζώα προφητικά, ή ότι ο θεός θεράπευε τους αρρώστους εμφανιζόμενος ως φίδι, και άλλοι ότι χρησιμοποιούσε το δηλητήριο των φιδιών για να φτιάχνει φάρμακα και να θεραπεύει.
Είναι γεγονός πως το όνομά «Ασκληπιός» έχει δεύτερο συνθετικό τη λέξη «ήπιος» που σημαίνει ήπια δράση, σ’ ότι έργο επιχειρεί(θα μιλήσουμε και στη συνέχεια).
Στους ελληνιστικούς χρόνους εισάγονται και λατρεύονται και άλλες θεότητες με θεραπευτική παρέμβαση, όπως π.χ. ο Σέραπις, ενώ με την επικράτηση του χριστιανισμού εισήχθησαν στη λατρεία οι θεραπευτές – άγιοι, όπως είναι οι άγιοι Ανάργυροι.
- Η εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ιατρικής(απ’ το μύθο στην γνώση).
Η αρχαία ελληνική ιατρική, σύμφωνα με τους ιστορικούς, αλλά και τους επιστήμονες γιατρούς, εξελίχτηκε σε τρεις περιόδους, αν λάβουμε υπόψη μας την κυριαρχία ή μη θεοκρατικών αντιλήψεων, την ανάπτυξη των ιατρικών μεθόδων και των φαρμάκων, αλλά και γενικότερα το επίπεδο της ιατρικής γνώσης (ως επιστήμης).
Η Προϊπποκρατική περίοδος, αρχίζει στην Ελλάδα από το 3000π.Χ. και διαρκεί έως τον 5ο αι.π.Χ..
Σημαντικές πληροφορίες αντλούμε από τα κείμενα του Ομήρου, του Ησιόδου, τα Ορφικά, την μυθολογία, τους συγγραφείς των ιστορικών χρόνων, αλλά και από την μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων π.χ. των πήλινων πινακίδων σε Γραμμική Β΄, των επιγραφών στην αλφαβητική γραφή, από τις απεικονίσεις ( ανάγλυφα, αγγεία), από μεταλλικά αντικείμενα(εργαλεία) και τέλος τα κατάλοιπα ουσιών σε σκεύη φαρμακευτικής χρήσης….
Από όλες αυτές τις πηγές μαθαίνουμε ότι στην Ελλάδα υπήρξε ιατρική «γνώση» από τους παλαιοτάτους χρόνους, που την άσκησαν σημαντικές μορφές, παρότι χάνονται στην αχλύ του μύθου.
Η παλαιότερη μνημονευόμενη μορφή, είναι ο κένταυρος Χείρων, που ζει στο Πήλιο και διαχειρίζεται την πολύτιμη ιατρική γνώση, ως δάσκαλος, μεταφέροντάς τη στους μαθητές του, κυρίως όμως την μεταφέρει στον (πιο διάσημο μαθητή του) τον Ασκληπιό, ο οποίος την μεταβιβάζει στους γιους του, τον Μαχάονα και τον Ποδαλείριο(γιατροί στον τρωικό πόλεμο) και εκείνοι με τη σειρά τους στους περιβόητους «Ασκληπιάδες», τους απογόνους τους.
Ο Χείρων, εμφανίζεται σε απροσδιόριστο χρόνο, όπως αινιγματική είναι και η μορφή του : σοφός δάσκαλος πολλών τεχνών, κένταυρος κατά την μυθολογία( δηλαδή μισός άνθρωπος και μισός άλογο), έχει θεϊκή καταγωγή( γιος του Κρόνου και της Φιλύρας), ζει στους πρόποδες του Πηλίου, σε μια σπηλιά, με βασικό του ρόλο να «εκπαιδεύει».
Θα λέγαμε ότι αποτελεί τον παλαιότερο και μυστηριωδέστερο «δάσκαλο ιατρικής» των Ελλήνων, μεταφέροντας μια ποικιλία πολυτίμων γνώσεων στους πιο σημαντικούς ήρωες της ελληνικής αρχαιότητας, τον Ηρακλή, το Διόνυσο, τον Ασκληπιό, τον Ιάσονα(ιάομαι, ίασις), τους Διόσκουρους, τον Αχιλλέα(τον οποίο θεράπευσε)…
Ο Στράβων ισχυρίζεται πως οι κένταυροι ήταν βουκόλοι, που έβοσκαν πάνω σε άλογα τα ζώα τους και ζούσαν στο Πήλιο, ένα βουνό με πλούσια βλάστηση και βότανα, και αυτή η ερμηνεία τους ανθρωποποιεί πλήρως.
Ο Όμηρος ξέρει την ιατρική του Χείρωνα και την παρουσιάζει στην Ιλιάδα, όταν ο Πάτροκλος περιποιείται τον τραυματισμένο Ευρύπυλο χρησιμοποιώντας βότανα και ρίζες φυτών.
Ο επόμενος «σταθμός», στα ίδια χρόνια ( του μυκηναϊκού πολιτισμού), είναι ο Ασκληπιός.
Η αρχαία γραμματεία διασώζει πολλές πληροφορίες για τον Ασκληπιό.
Ήταν γιος της Κορωνίδας, κόρης του βασιλιά της Λακέρειας, Φλεγύα(Θεσσαλία), η οποία θα παντρευόταν τον Ισχύ, όταν συνευρέθη με τον Απόλλωνα, και έμεινε έγκυος.
Ο Απόλλων, πληροφορούμενος για τον επικείμενο γάμο της, σκότωσε (με τα βέλη του) τον Ισχύ, ενώ η αδερφή του η Άρτεμη σκότωσε την Κορωνίδα, όμως ο θεός λυπήθηκε το αγέννητο παιδί της και το εμπιστεύτηκε στον Κένταυρο Χείρωνα.
Το παιδί λοιπόν μεγάλωσε στο Πήλιο, κοντά στον Κένταυρο ο οποίος του δίδαξε την ιατρική τέχνη.
Ο Ασκληπιός απέκτησε μεγάλη φήμη ως θεραπευτής.
Οι άνθρωποι προσέρχονταν από παντού για να θεραπευθούν και ο Άδης άρχισε να διαμαρτύρεται γιατί δεν είχε καινούριους υπηκόους. Όταν ο Ασκληπιός ανέστησε νεκρούς, τον Καπανέα, τον Γλαύκο και τον Ιππόλυτο, τότε επενέβη ο Δίας, για χάρη της ισορροπίας των δύο κόσμων, και τον σκότωσε με τον κεραυνό του.
Σύμφωνα με άλλο μύθο3 η Κορωνίδα (έγκυος από τον Απόλλωνα), γέννησε τον Ασκληπιό στην Επίδαυρο και τον εξέθεσε (βρέφος) στο βουνό Μύρτιο, όπου τον βρήκε ένας βοσκός. Συνεπώς μεγάλωσε στην Επίδαυρο.
Οι δύο μύθοι αιτιολογούν την παρουσία σε διαφορετικές περιοχές, δύο διάσημων ασκληπιείων του αρχαίου κόσμου, της Τρίκκης και της Επιδαύρου.
Βέβαια ο Όμηρος στις αναφορές του, δεν γνωρίζει τον Ασκληπιό ως θεότητα, αλλά ως ένα θνητό γιατρό, όπως ήταν και τα παιδιά του, ο Μαχάονας και ο Ποδαλείριος, που εκπροσωπούν την πατρίδα τους, την Τρίκκη, στον τρωικό πόλεμο, ενώ είναι και γιατροί του στρατοπέδου.
Η επώνυμη παρουσία ενός γιατρού θεραπευτή, του Ασκληπιού, σ’ αυτούς τους πρώιμους χρόνους (μυκηναϊκούς), παρά τις μυθικές υπερβολές σημαίνει πολλά.
Ο Ασκληπιός θεοποιήθηκε πολύ αργότερα, όμως η «ασκληπιακή» ιατρική παράδοση με τους «Ασκληπιάδες», μια κλειστή συντεχνιακή ομάδα θεραπευτών και ιερέων, έχει πιθανόν την αρχή της βαθιά στο χρόνο, στα μυκηναϊκά χρόνια.
Οι πρώτοι «Ασκληπιάδες», που γνωρίζουμε λοιπόν είναι οι γιοι του Ασκληπιού, και θεραπεύουν, όπως και οι θεραπευτές του Χείρωνα, ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος, κυρίως τραυματίες, χωρίς να επεμβαίνουν καθόλου σε επιδημικές νόσους .
Στην αρχή της Ιλιάδας όταν ο Απόλλωνας χτυπάει εκδικητικά με τα βέλη του το ελληνικό στρατόπεδο και πεθαίνουν πρώτα τα ζώα και κατόπιν οι στρατιώτες (πανώλη;), επεμβαίνει κυρίως η θεουργική ιατρική, ερωτάται ο μάντης Κάλχας που ερμηνεύει την περίπτωση και συστήνει καθαρμούς, θυσίες και ανταποδώσεις αιχμαλώτων (Χρυσηίδα).
Αν ο Όμηρος έζησε τον 8ο αι και σ’ αυτά τα σημεία δεν επηρεάζεται απ’ τις παλαιότερες (επικές)πηγές, αλλά αποτυπώνει την εποχή του, αυτό σημαίνει ότι τον 8ο αι η ιατρική των παλαιοτέρων αιώνων δεν έχει διαφοροποιηθεί ακόμη, αφού στις περιπτώσεις βαριών ασθενειών τον πρώτο λόγο έχει η θεουργική ιατρική.
Περίπου τον 6ο αι π.Χ. εμφανίζονται σταδιακά τα «Ασκληπιεία», ιερά ιατρικά κέντρα που είχαν προστάτη τους τον Ασκληπιό και οι ιερείς ασκούσαν μια μορφή ιατρικής για την οποία δεν επιτρεπόταν να γίνεται λόγος στο κοινό. Το παλαιότερο ήταν στην Τρίκκη, όμως το πιο διάσημο ήταν στην Επίδαυρο.
Η θεαματική μεταβολή συν%C
