Του Βλάση Τζούμαρη, φιλόλογου.
Η τραγωδία αντλούσε τις υποθέσεις της απ’ τη μυθολογία. Τον μύθο τον είχαν πραγματευτεί πρώτοι οι λυρικοί ποιητές, καθώς τόσο οι ύμνοι, όσο και η χορική ποίηση περιείχαν και μια αφήγηση. Η τραγωδία κατά τον Αριστοτέλη δημιουργήθηκε απ’ τους αυτοσχεδιασμούς των εξαρχόντων του διθυράμβου (κύκλιος χορός πολυπληθούς ομάδας ντυμένων με δέρματα τράγων). Ο Θέσπις ήταν αυτός που άνοιξε το δρόμο στο δράμα διαχωρίζοντας τον εαυτό του απ’ το χορό και ανοίγοντας διάλογο μ’ αυτόν. Ο Αρίων θεωρείται από τους βασικούς διαμορφωτές του τυπικού του διθυράμβου.
Και τα τρία είδη του δράματος (τραγωδία, σατυρικό δράμα και κωμωδία) ήταν αρχικά μέρος αναπόσπαστο της διονυσιακής λατρείας και ως εκ τούτου οι ποιητές αντλούσαν τις υποθέσεις τους απ’ τη λατρεία του θεού. Κι επειδή οι σχετικοί μύθοι δεν ήταν ανεξάντλητοι, αναζητήθηκαν νέες πηγές έμπνευσης. Κοινωνικοπολιτικές και άλλου είδους αλλαγές που συντελέστηκαν στο αρχαϊκό γίγνεσθαι στα χρόνια που ακολούθησαν και αναβάθμισαν το ρόλο και τη σημασία του πολίτη (π.χ. μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη) συνέβαλαν στην αλλαγή του προσανατολισμού του περιεχομένου και των όποιων σκοπιμοτήτων υπηρετούσε το δράμα. Αυτό είχε, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, ως αποτέλεσμα την αναζήτηση και την υιοθέτηση στοιχείων μύθων και υποθέσεων που τελικά είχαν μεν ελάχιστη ή καθόλου σχέση με το Διόνυσο, εξυπηρετούσαν όμως πολλαπλά τους τραγικούς, ιδίως σε ό,τι έχει σχέση με τη διαπαιδαγωγική λειτουργία του δράματος.
Έτσι, στην αναζήτηση νέων μύθων για την κατασκευή τραγωδιών οι τραγικοί δε δυσκολεύτηκαν ιδιαίτερα. Στράφηκαν στους θησαυρούς της προομηρικής ποίησης και επεξεργάστηκαν, διαχειρίστηκαν και μετασκεύασαν ένα πολύ πλούσιο και ιδιαίτερα γνωστό στον κόσμο της εποχής υλικό. Πολλά πρώιμα έργα σώθηκαν απ’ την αρχαϊκή περίοδο μαζί με τα έργα του Ομήρου και του Ησιόδου. Σε κάποια φάση- άγνωστο πότε- ομαδοποιήθηκαν σε ένα κύκλο. Τα έπη αυτά εκτελούνταν από επαγγελματίες ραψωδούς σε διαγωνισμούς σε γιορτές και ήταν σίγουρα γνωστά ως τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα. Πιθανόν ο όρος «κύκλιος» να αναφερόταν στα περισσότερα αφηγηματικά έπη, ομηρικά και μη και πιθανόν μόνο απ’ τον Αριστοτέλη και μετά να γινόταν ο διαχωρισμός..
Ειδικότερα, για τα κύκλια: οι αοιδοί με τα τραγούδια τους συστηματοποίησαν το ηρωικό παρελθόν και δημιούργησαν το γενεαλογικό δέντρο των τοπικών ηρώων και μ’ αυτό τον τρόπο τους ενέταξαν σε μια κοινή ελληνική παράδοση. Δυστυχώς, αρκετά απ’ αυτά μας έφτασαν μόνο με τη μορφή περίληψης. Άλλα μας παραδόθηκαν σε μορφή αποσπασματική, πράγμα που θέτει προβληματισμούς για το ποια τμήματα είναι γνήσια και ποια μεταγενέστερες προσθήκες. Τέλος, ένα μέρος υπάρχει με τη μορφή μόνο τίτλων και συνεπώς μια πλήρης άγνοια υπάρχει για το περιεχόμενο τους. Η παράδοση θέλει ορισμένα απ’ τα έπη αυτά να συναποτελούν έναν ευρύτερο επικό κύκλο ο οποίος αφηγούνταν σε χρονογραφική σειρά (με ορισμένα χάσματα) τα μυθικά γεγονότα απ’ την ένωση του Ουρανού και της Γης ως το θάνατο του Οδυσσέα. Τα έπη αναφέρονταν στην Αργοναυτική εκστρατεία (Αργοναυτικός κύκλος), στους αγώνες για την κατάκτηση της Θήβας (Θηβαϊκός κύκλος) και στον Τρωικό πόλεμο και κατ’ επέκταση σε ό,τι ακολούθησε αυτόν (Τρωικός κύκλος). Ακολουθεί ο σχετικός πίνακας διάταξης των επών αυτών:
Πολλά μπορούν να γραφούν για κάθε έπος απ’ τα προαναφερθέντα. Αυτό όμως θα μπορούσε ν’ αποτελέσει μέρος μιας άλλης προσπάθειας, καθώς ο κίνδυνος απομάκρυνσης απ’ το βασικό πυρήνα του άρθρου, το Θηβαϊκό κύκλο, θα ήταν ορατός. Θα αρκεστούμε εκ των πραγμάτων στο αντικείμενό μας, που οριοθετείται από το τρίπτυχο Οιδιπόδεια- Θηβαΐδα- Επίγονοι.
Η προσέγγιση και αποκατάσταση των επών του Θηβαϊκού κύκλου είναι μια δύσκολη υπόθεση, καθώς μας λείπουν και οι περιλήψεις του Πρόκλου. Μόνο κάποιες αβέβαιης έκβασης απόπειρες μπορούν να γίνουν με βάση τη χρησιμοποίηση του υλικού του απ’ τους τραγικούς ποιητές, τις πληροφορίες των μυθογράφων και ορισμένα εικαστικά έργα που απεικονίζουν σχετικές σκηνές του κύκλου. Όσον αφορά στη δική μας αναζήτηση, πίσω απ’ τον πλούσια διαμορφωμένο μύθο, τονίζεται από ιστορικό ενδιαφέρον η αντιζηλία και ο μείζων ανταγωνισμός ανάμεσα στα δυο πανίσχυρα κέντρα δύναμης της Μυκηναϊκής εποχής, την Αργολίδα και τη Βοιωτία, όπως αυτά τα κέντρα εκπροσωπούνται απ’ τις πόλεις του Άργους και της Θήβας
Από άποψης θέματος την πρώτη θέση απ’ τα θηβαϊκά έπη καταλαμβάνει η Οιδιπόδεια με 6600 στίχους και η συγγραφή της συνδέεται από μερικούς με τον Κιναίθωνα. Στο περιεχόμενό της βρίσκουμε την ήττα της Σφίγγας και τον αιμομικτικό γάμο του Οιδίποδα. Και, μάλλον ο Οιδίποδας παρέμενε στην πόλη και μετά την αποκάλυψη του γάμου και ξαναπαντρευόταν. Τον βάραιναν όμως οι κατάρες της μάνας του, που αυτοκτόνησε, κι αφού ταλαιπωρήθηκε αρκετά σκοτώθηκε στη μάχη κατά των Μινυών.
Η Θηβαΐδα αποτελείται από 7000 στίχους και ήδη ο Παυσανίας αναφέρει πως ο Καλλίνος του 7ου αι. π.Χ. την αποδίδει στον Όμηρο. Άρα πρόκειται για ένα πανάρχαιο έπος που ο Παυσανίας μάλιστα τοποθετούσε σε αξία κοντά στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Με την Ιλιάδα δε αρχίζει με τρόπο παρόμοιο. Ο Ετεοκλής, μικρότερος γιος του Οιδίποδα γίνεται βασιλιάς της πόλης, ο Πολυνείκης όμως, ο μεγαλύτερος γιος, καταφεύγει στο Άργος και νυμφεύεται την κόρη του εκεί βασιλιά Άδραστου και συγκεντρώνει στρατό, με τον οποίο εκστρατεύει κατά της γενέτειράς του. Τα δυο αδέλφια σκοτώνονται το ένα απ’ το χέρι του άλλου κι έτσι εκπληρώνεται η διπλή κατάρα του πατέρα προς αυτά. Και οι επτά στρατηγοί πέφτουν νεκροί μπρος στις πύλες της πόλης. Η εκστρατεία αποτυγχάνει ξεχωρίζει η διπλή κατάρα του Οιδίποδα στους γιους του, Ετεοκλή και Πολυνείκη, η οποία εκπληρώνεται με την αμοιβαία δολοφονία και των δυο. Με το θάνατό τους κλείνει και η εκστρατεία των Επτά κατά της πόλης.
Για τους Επιγόνους πληροφορούμαστε απ’ την ίδια πηγή με τη Θηβαΐδα ότι προσεγγίζει τους 7000 στίχους. Ο Ηρόδοτος την αποδίδει στον Όμηρο, με πολλές αμφιβολίες. Όμως ο Σχολιαστής της Ειρήνης του Αριστοφάνη θεωρεί δημιουργό του τον Αντίμαχο τον Κολοφώνιο, επικό ποιητή του β’ μισού του 5ου αι. π.Χ. Οι γιοι των επτά ηρώων που σκοτώθηκαν στην εκστρατεία κατά των Θηβών επανέρχονται κατά της πόλης. Την κυριεύουν και τη λεηλατούν. Ανάμεσα στους Επιγόνους είναι κι ο Διομήδης του Τυδέα κι ο Σθένελος του Καπανέα, γνωστοί ήρωες της Ιλιάδας.( Στην Ιλιάδα ο Διομήδης ακούει αδιαμαρτύρητα τον Αγαμέμνονα (Δ 370) και την Αθηνά (Ε 800) να του θυμίζουν τον πατέρα του τον Τυδέα, έναν απ’ τους πιο σημαντικούς ήρωες του άκαρπου αγώνα κατά της Θήβας. Ο σύντροφός του όμως ο Σθένελος, γιος του Καπανέα που επίσης πολέμησε στη Θήβα απαντά (Δ 404) πως η γενιά η δική του, άρα και του Διομήδη, γονάτισαν την περίφημη Θήβα, που οι πατέρες τους δεν μπόρεσαν να κυριεύσουν).
Δυστυχώς δε μας έχουν σωθεί όλες οι τραγωδίες. Κι απ’ αυτές όμως που γνωρίζουμε είναι εύκολο να συμπεράνουμε το μέγεθος επιρροής του θηβαϊκού κύκλου στην διαμόρφωση του υλικού της υπόθεσης, αν αναλογιστούμε την αποδοχή και την αξιολόγησή τους απ’ τους μεταγενέστερους: Επτά επί Θήβαις (Αισχύλος), Αντιγόνη, Οιδίπους Τύραννος, Οιδίπους επί Κολωνώ (Σοφοκλής).
Σχετική βιβλιογραφία
• ALBIN LESKY, «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, μετάφραση Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, Θεσσαλονίκη 1984.
• P.E. Easterling- B.M.W. Knox, «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας», (μτφ Ν. Κονομή, Χρ. Κριμπά, Μ. Κονομή), Αθήνα 1990, Εκδόσεις Παπαδήμα.
• Α.Wace & Fr.Stubbings, «Όμηρος, a companion to Homer», ειδική φοιτητική έκδοση, Αθήνα 1984, Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
• Ομήρου Οδύσσεια, Ομηρικά Έπη 1, επιλογή ραψωδιών και αποσπασμάτων (α- ω), α’ γυμνασίου, μετάφραση Δ.Ν. Μαρωνίτη, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα, 2002.
• Νικολάου Τζουγανάτου, «Αρχαία ελληνική γραμματολογία», Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε, Αθήνα 1976.