Ταξίδι στη σχολική τάξη

ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1669-1830)

Αφύπνιση του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού.

18ος αι. και αρχές 19ουαι. = εποχή Φαναριωτών και νεοελληνικού διαφωτισμού

Μετά το 1779 αναπτύσσεται μεσαία αστική τάξη, ο νεοελληνικός διαφωτισμός βρίσκεται στην ακμή του, διαμορφώνεται η φαναριώτικη ποίηση.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Πρόκειται για ιδεολογική κίνηση που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη και προώθησε την πνευματική και πολιτική απελευθέρωση του ανθρώπου. Ξεκινά από τη φιλοσοφία του Τζον Λοκ, αναπτύχθηκε στη Γαλλία και διαδόθηκε στην Ευρώπη το 18ο αι.  Πρόκειται για ένα κίνημα αισιόδοξο, βασίζεται στην πίστη ότι η διάνοια έχει απεριόριστη ικανότητα να εξελιχθεί, για να πραγματοποιήσει τον ύψιστο σκοπό της ζωής, την ευτυχία του ανθρώπου.

Οι ιδέες του Διαφωτισμού :

• πίστη στη δύναμη του ορθού λόγου (ο ορθός λόγος είναι πιο δυνατός από οποιαδήποτε παράδοση και αυθεντία)
• πίστη στην εξελιξιμότητα του ανθρώπου
• πίστη στην πρόοδο και στη δυνατότητα της ευτυχίας
• προάγει τις ζωντανές γλώσσες και ιδιαίτερα τα εθνικά ιδιώματα σε βάρος των νεκρών γλωσσών
• αποδίδει μεγάλη σημασία στα θέματα αγωγής
• καλλιεργεί την ελεύθερη κριτική έρευνα
• καλλιεργεί τη γνώση του φυσικού κόσμου
• κηρύττει την ανεξιθρησκεία
• διδάσκει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου
• βασισμένος στα επιτεύγματα των νεοτέρων, καταδικάζει κ άθε παρελθόν (πνεύμα ελευθεροφροσύνης και ανανέωσης)
• θεωρεί απ’ την άλλη τον αρχαίο (κλασικό) κόσμο ως πρότυπο της ελεύθερης σκέψης και της αξιοπρέπειας του ατόμου, σε αντίθεση με το Μεσαίωνα. Η στάση αυτή είχε ως συνέπεια : α) την ανάπτυξη της αρχαιολογίας και των κλασικών σπουδών και β) την εμφάνιση του νεοκλασικισμού στην τέχνη και στη λογοτεχνία.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Το 18ο αι. ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός επηρέασε και την ελληνική σκέψη μέσω των εμπόρων, των λογίων της διασποράς και των Φαναριωτών. Φανερώθηκε με τη μορφή ποικίλων πνευματικών δραστηριοτήτων στις παραδουνάβιες, αρχικά, ηγεμονίες. οι δραστηριότητες αυτές είχαν ως συνέπεια τη γενική προαγωγή του ελληνισμού και προετοίμασαν την ελληνική επανάσταση.

Ο νεοελληνικός διαφωτισμός εξελίσσεται σε τρεις περιόδους, που αντιστοιχούν στις περιόδους της γαλλικής παιδείας :

Α’ (προδρομική περίοδος) : καλύπτει το χρονικό διάστημα πριν τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) κι εκδηλώνεται με την προβολή του ονόματος του Βολταίρου, ο οποίος για όλο το 18ο αι. θεωρήθηκε από τους προοδευτικούς φιλελεύθερους συγγραφείς  σύμβολο ελευθεροφροσύνης. Στην περίοδο αυτή ανήκουν ο Θωμάς Μανδαράσης, ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, που με την Απολογία του εκφράζει καλύτερα από κάθε άλλο έργο το πνεύμα της εποχής.

Β’ περίοδος : σ’ αυτή την περίοδο ο νεοελληνικός διαφωτισμός επηρεάστηκε από τη Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, ένα τεράστιο συλλογικό έργο που συντάχθηκε με την εποπτεία του Ντιντερό και αποθησαύρισε όλη την ευρωπαϊκή σοφία. Κύριος εκπρόσωπος της περιόδου είναι ο Δημήτριος Καταρτζής. Στον κύκλο του ανήκουν ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (συγγραφείς της Γεωγραφίας).

Γ’ περίοδος : Κατά την περίοδο αυτή ο νεοελληνικός διαφωτισμός επηρεάζεται από την κίνηση των ιδεολόγων, την ομάδα δηλαδή των Γάλλων διανοουμένων που ήταν προσηλωμένοι στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, αλλά αποδοκίμαζε τη χρήση βίας γιατ ην εφαρμογή τους. Από τις αρχές αυτές επηρεάστηκε ο Αδ. Κοραής, που αφιέρωσε όλες τις δυνάμεις του κατά την προεπαναστατική περίοδο και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης για το φωτισμό του Γένους. Στην εποχή του η ελληνική παιδεία βρίσκεται σε μεγάλη άνοδο.

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Ο λατινοκρατούμενος ελληνισμός περιορίζεται κυρίως στα  Επτάνησα και για σύντομο χρονικό διάστημα (1684-1714) στην Πελοπόννησο.  Ο ρόλος του ελληνισμού της διασποράς διαφοροποιείται.  Οι Έλληνες το 15ο αι. δίδασκαν την αρχαιότητα, ενώ το 18ο αι. η Ευρώπη αποτελεί την πηγή της σοφίας και των νέων ιδεών. Το βάρος πέφτει τώρα στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό, όπου, μετά το 1669 κυρίως, ιδρύονται σχολεία και αναπτύσσεται ουσιαστικότερη πνευματική κίνηση με κέντρο την Κωνσταντινούπολη και τις αυλές των παραδουνάβιων ηγεμονιών στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο.

Οι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας χωρίζουν συνήθως την περίοδο αυτή σε δύο φάσεις :

α) 1669-1774

β) 1774- 1821

1774 : υπογράφεται η ρωσοτουρκική συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, που έδωσε πολλά προνόμια στου υπόδουλους Έλληνες.

Αλλαγές που συντελούνται στο χώρο του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού μετά το 1774 :

1. Διαμόρφωση μεσαίας αστικής τάξης (ανθεί οικονομικά). Ίδρυση εμπορικών συνεταιρισμών ( με δραστηριότητες και στη Δ. Ευρώπη και την Αυστροουγγαρία). Οι Έλληνες έμποροι, εκτός από οικονομικά οφέλη, αποκτούν βαθύτερη εθνική συνείδηση και γεμάτοι πάθος για την παιδεία και την απελευθέρωση του έθνους, διαθέτουν αφειδώς τα οικονομικά τους μέσα.
2. Αναπτύσσεται ο νεοελληνικός διαφωτισμός. Ιδίως μετά το 1774 διανύει τη φάση της ακμής του, ενώ δυο άλλοι σημαντικοί μέχρι τώρα παράγοντες, η εκκλησία και η τάξη των Φαναριωτών, ρέπουν προς τη συντήρηση.
3. Από τη Δ. Ευρώπη διαδίδεται το ρεύμα του νεοκλασικισμού (εκφράζει την τάση για μίμηση της κλασικής αρχαιότητας στην τέχνη και τη λογοτεχνία).  Μέσα στα πλαίσια του νεοκλασικισμού εντάσσεται η αναβίωση του  Ανακρεοντισμού και του ευρύτερου λογοτεχνικού κινήματος του Αρκαδισμού (μέσα 18ου αι.).

Η κίνηση του Ανακρεοντισμού : το 1559 εκδόθηκαν 60 περίπου ποιήματα που αποδόθηκαν στον ποιητή του 6ου αι. π.Χ. Ανακρέοντα, ενώ στην πραγματικότητα γράφτηκαν στη βυζαντινή περίοδο κατά μίμηση των ποιημάτων του. Εξυμνούν κυρίως τις χαρές και τα θέλγητρα του έρωτα, των συμποσίων, την Άνοιξης, της Αφροδίτης, του Βάκχου και του κρασιού. Ονομαστοί Ευρωπαίοι ποιητές τα μετέφρασαν ή έγραψαν ποιήματα μιμούμενοι τους απλούς ρυθμούς τους (Ιταλία : Μεταστάσιος, Μόντι, Ροσέτι, Λεοπάρντι, Φώσκολος        Αγγλία : Μουρ, Βύρων      Γαλλία : Ρονσάρ, Σενιέ      Γερμανία : Λέσινγκ, Γκέτε). Στην Ελλάδα με ανάλογο πνεύμα έγραψαν οι ποιητές Αθ. Χριστόπουλος και Ιωάννης Βηλαράς.

ΠΟΙΗΣΗ

Κατά το  18ο αι. παρουσιάζεται σημαντική κάμψη στην ποίηση, που παρατηρείται και στην Ευρώπη. Η κάμψη αυτή οφείλεται στην ανακοπή της λογοτεχνικής ακμής της Κρήτης και στην κατάσταση στις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Από τα έργα που εκδόθηκαν μετά την πτώση της Κρήτης σημειώνουμε τα Άνθη Ευλαβείας, έκδοση Φλαγγινιανού Φροντιστηρίου της Βενετίας.

Καισάριος Δαπόντες (1714-1784) : δεσπόζουσα μορφή στο χώρο του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού στο α’ μισό του 18ου αι. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησής του είναι η έμμετρη πεζολογία, το ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο (συχνά διανθισμένο με ευτράπελες διηγήσεις).

Φαναριώτικη ποίηση : η νεότερη γενιά που μεγαλώνει στις όχθες του Βοσπόρου και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες ή στα μεγάλα κέντρα του ελλαδικού και του απόδημου ελληνισμού,  συνεχίζει την έμμετρη πεζολογία του Δαπόντε. Αντικαθιστούν όμως την ηθικοδιδακτική ποίηση με την ερωτική στιχοπλοκία.  Η ποίηση αυτή βρήκε ανταπόκριση στην τάξη των λογίων της εποχής και πολλές φορές επιστρατεύτηκε, για να υπηρετήσει ιδεολογικούς αγώνες του διαφωτισμού. Από τους ποιητές αυτούς αναφέρουμε το Ρήγα Βελεστινλή, τον Αθ. Χριστοπουλο και τον Ιωάννη Βηλαρά που επηρεάστηκε κάπως από την τεχνοτροπία της Φαναριώτικης ερωτικής ποίησης.

Ο Ρήγας έθεσε την ποίησή του στην υπηρεσία της απελευθέρωσης του Γένους. Είναι ποιητής – εθνεγέρτης. Ο Αθ. Χριστόπουλος και Ι. Βηλαράς σημάδεψαν με την παρουσία τους τη δεύτερη φάση της τρίτης περιόδου, ο Ιάκωβος Πολυλάς τους αναγνωρίζει ως προδρόμους του Σολωμού. Και στους δύο συναντούμε νεοκλασική τεχνοτροπία με μυθολογικά σύμβολα, τη φροντίδα για την κομψή και χαριτωμένη στιχουργία, τη χρήση της λαϊκής γλώσσας. Ενώ όμως στο Χριστόπουλο η γλώσσα και η στιχουργία είναι έως ένα βαθμό τεχνητή, στο Βηλαρά βρίσκουμε μια βαθύτερη αίσθηση του δημοτικού τραγουδιού κι ένα αίσθημα πηγαίο. ο Βηλαράς δεν υπήρξε μόνο ένας ευαίσθητος ποιητής, αλλά και μαχητικός εκφραστής του νεοελληνικού διαφωτισμού. Όταν, μετά το θάνατό του, εκδόθηκαν στην Κέρκυρα τα Άπαντά του (1827), στον κατάλογο των συνδρομητών είναι και το όνομα του Διον. Σολωμού.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

1. Συνεχίζεται και κορυφώνεται η ανάπτυξη της εκκλησιαστικής ρητορικής. Κυριότεροι εκπρόσωποι είναι οι κληρικοί και λόγιοι :

• Φραγκίσκος Σκούφος (1644-1697), Βασικό έργο του Σκούφου είναι η Τέχνη Ρητορική. Χρησιμοποιησε ύφος περίτεχνο, επηρεασμένο από Ιταλούς δασκάλους του. Απέφυγε τις υπερβολές εκείνων και στην απλή γλώσσα που χρησιμοποίησε διατήρησε πολλή δροσιά και φρεσκάδα.
• Ηλίας Μηνιάτης (1669-1714), Το παράδειγμα του Σκούφου ακολούθησε ο Μηνιάτης με τις Διδαχές του.
• Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), κυριάρχησε σ’ όλο το 18ο αι. με τη διδασκαλία του. Αν και ξεκίνησε ως θαυμαστής του Βολταίρου, με την πάροδο του χρόνου έγινε συντηρητικός. Έγραψε σε αρχαΐζουσα γλώσσα πολλά έργα.
• Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800).  Άφθονη επίσης υπήρξε η παραγωγή του Θεοτόκη. Μόνο στα κηρύγματά του χρησιμοποίσε τη δημοτική γλώσσα, που είναι όμως κάπως ψυχρή.
• Κοσμάς ο Αιτωλός : εθνομάρτυρας που με τη δράση και το ζωντανό του κήρυγμα δίνει τα πάντα για την προκοπή του Γένους.
• Νεόφυτος Ροδινός : καλλιεργεί την εκκλησιαστική ρητορική, ουσιαστικά ανήκει στην προηγούμενη περίοδο.

2. Επιστολογραφία : ιδιαίτερος κλάδος της πεζογραφίας (ιδιαίτερο συγγραφικό είδος από την αρχαιότητα ακόμη) που ακμάζει κυρίως στη δεύτερη φάση της περιόδου που εξετάζουμε, γιατί, ωσότου ξεσπάσει η Επανάσταση, πυκνώνει και η αλληλογραφία ανάμεσα σε εμπόρους και λογίους. Εκφράζει το ανανεωτικό πνεύμα και τις διδακτικές προθέσεις του διαφωτισμού.  Ο επιστολογράφος της εποχής αυτής εκφράζει τους στοχασμούς του αποβλέποντας στη διδαχή. Με τον Κοραή η επιστολογραφία προσεγγίζει στα όρια της δημιουργικής πεζογραφίας.

3. Αφηγηματική πεζογραφία :

• Ανώνυμος  του 1789 : ο Κ.Θ. Δημαράς το θεωρεί ως το πρώτο νεοελληνικό πεζογράφημα, γραμμένο σε αδέξια πρόζα.
• Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών : περιέχει μεταφράσεις του Ρήγα από τα γαλλικά
• Έρωτος αποτελέσματα.

ΘΕΑΤΡΟ

Παρακμή μετά την πτώση της Κρήτης.

• Κορακιστικά : κωμωδία του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού (1778-1850), με την οποία σατιρίζει το γλωσσικό σύστημα του Κοραή.
• Εξηνταβελόνης : έργο του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων (1780-1817), μετάφραση του Φιλάργυρου του Μολιέρου, παρουσιάστηκε το 1816.

// //–>