Η μετεξέλιξη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βασίστηκε σε τρεις παράγοντες:
- την ρωμαϊκή πολιτική παράδοση
- την ελληνική πολιτιστική παράδοση
- την χριστιανική πίστη
Σε αυτό συνέβαλλε και η μεταφορά της πρωτεύουσας από τον Μ. Κωνσταντίνο στην Ανατολή, όπου κυρίαρχο πληθυσμιακό στοιχείο ήταν το ελληνικό, καθώς και ο χωρισμός της αυτοκρατορίας που ξεκίνησε από τον Διοκλητιανό και οριστικοποιήθηκε με τον θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄.
Το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας θα δεχθεί σε μικρό χρονικό διάστημα, από το 395 έως το 476, δηλαδή σε μόλις 81 χρόνια, πληθώρα εισβολών από γερμανικά κυρίως φύλα και θα καταρρεύσει. Ο τελευταίος αυτοκράτορας της Δύσης, Ρωμύλος Αυγουστύλος (Flavius Romulus Augustus) θα καθαιρεθεί από τον Οδόακρο, ο οποίος αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση της Ιταλίας με το τίτλο του Ρήγα (rex). Το έτος 476 σηματοδοτεί το τέλος της ρωμαϊκής κυριαρχίας στη Δύση καθώς και το τέλος της Αρχαιότητας. Είναι η απαρχή του Μεσαίωνα στη Δύση.
Ο Οδόακρος καθαιρεί τον Ρωμύλο Αυγουστύλο
Το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας θα δεχθεί επίσης εισβολές από γερμανικά φύλα, κυρίως Γότθους, όμως οι αυτοκράτορες θα μπορέσουν με διπλωματικούς τρόπους να ανταπεξέλθουν στον κίνδυνο εκγερμανισμού του κράτους. Αρχικά επέτρεψαν στους Γότθους να εγκατασταθούν μέσα στην αυτοκρατορία ως σύμμαχοι (foederati), με σκοπό την υπεράσπιση του συνόρου του Δούναβη. Σταδιακά οι Γότθοι υπηρέτησαν σε στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις. Ο κίνδυνος εκγερμανισμού του κράτους αποφεύχθηκε με την αντίσταση των λογίων και του λαού της Κωνσταντινούπολης.
Σε αυτό συνέβαλε και η ανάθεση από τον αυτοκράτορα Ζήνωνα στον ηγέτη των Οστρογότθων Θεοδώριχο να εκδιώξει από την Ιταλία τον Οδόακρο με την υπόσχεση να διοικήσει ως Ρήγας (rex) μέχρι να έλθει στην Ιταλία ο αυτοκράτορας. Στην πραγματικότητα ο αυτοκράτορας έλυσε το πρόβλημα «εκγερμανισμού» του κράτους «παραχωρώντας» την Ιταλία στους Οστρογότθους. Ο Θεοδώριχος επιβλήθηκε στην ιταλική χερσόνησο, σκότωσε τον Οδόακρο, και ίδρυσε το Οστρογοτθικό βασίλειο της Ιταλίας, με πρωτεύουσα την Ραβέννα. Κυβέρνησε με σύνεση, τήρησε τη ρωμαϊκή παράδοση και ονομάστηκε Μέγας.
Μαυσωλείο Θευδέριχου στη Ραβέννα
Η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι πλέον απαλλαγμένη από εξωτερικούς κινδύνους και συνεχίζει να εξελληνίζεται. Πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτό παίζει η ίδια η πρωτεύουσα: με διάταγμα του Θεοδοσίου Β΄ ιδρύεται το Πανδιδακτήριο (425) και έτσι μεταφέρεται η πνευματική δραστηριότητα από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη. Στο Πανδιδακτήριο υπερτερούν τα μαθήματα στην ελληνική φιλολογία έναντι της λατινικής.
Η επικράτηση του ελληνικού στοιχείου στην αυτοκρατορία γίνεται φανερή και στην έκδοση αυτοκρατορικών διαταγμάτων (397 και 439), τα οποία επιτρέπουν την έκδοση δικαστικών αποφάσεων στα ελληνικά.
Ο Θεοδόσιος Β΄ κυβέρνησε από το 408 έως το 450. Επέκτεινε την πρωτεύουσα ανοικοδομώντας τα τείχη της Κωνσταντινούπολης που προστάτεψαν πολλές φορές την Πόλη του Κωνσταντίνου και άντεξαν μία χιλιετία: τα Θεοδοσιανά τείχη.
Τα Θεοδοσιανά Τείχη
Με εντολή του καταγράφηκαν όλοι οι νόμοι που εκδόθηκαν από το 312 στον Θεοδοσιανό Κώδικα (Codex Theodosianus). Εκδόθηκε το 438.
(Σημείωση: η παρουσίαση του θέματος σε Power Point με περισσότερο φωτογραφικό υλικό μπορεί να αναζητηθεί εδώ και εδώ)
