Ο Ηράκλειος ανέλαβε το 610 τις τύχες της αυτοκρατορίας μετά την καταστρεπτική βασιλεία του Φωκά (602-610).
Ήταν γιος του έξαρχου της Καρχηδόνας Ηράκλειου του πρεσβύτερου, παλαιού στρατηγού του αυτοκράτορα Μαυρικίου.
Σόλιδος Ηρακλείου που απεικονίζεται μαζί με τον γιό του Κωνσταντίνο Γ΄
Μετά την εισβολή των Περσών στα ανατολικά σύνορα κατά την βασιλεία του Φωκά, ο έξαρχος της Καρχηδόνας έστειλε τον γιό του Ηράκλειο με στρατό και στόλο στην Κωνσταντινούπολη με στόχο την ανατροπή του Φωκά. Ο δήμος των Πρασίνων και η αυτοκρατορική φρουρά τάχθηκαν με τον Ηράκλειο και ο Φωκάς συνελήφθη και εκτελέσθηκε.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ
Στη χερσόνησο του Αίμου έχει δημιουργηθεί μία νέα κατάσταση με τις επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων:
- ακμαίες πόλεις καταστράφηκαν
- μεγάλο μέρος του πληθυσμού εξοντώθηκε, αιχμαλωτίσθηκε ή τράπηκε σε φυγή
- η Θεσσαλονίκη πολιορκήθηκε επανειλημμένως από τους Σλάβους (568, 597, 617) χωρίς επιτυχία
ΣΚΛΑΒΙΝΙΕΣ
Στις αρχές του 7ου αιώνα οι Σλάβοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε περιοχές των νοτίων Βαλκανίων, και σε εδάφη της σημερινής Ελλάδας. Οι περιοχές αυτές ονομάστηκαν σκλαβινίες ή σλαβινίες, και ήταν νησίδες σλαβικού πληθυσμού ανάμεσα στους γηγενείς πληθυσμούς.
Την περίοδο αυτή ο ελληνικός πληθυσμός μειώθηκε στο εσωτερικό της χερσονήσου του Αίμου, αλλά διατηρήθηκε στα παράλια και στις πόλεις. Από εκεί ξεκίνησε στα τέλη του 8ου αιώνα η αποκατάσταση της βυζαντινής διοίκησης και η αφομοίωση των Σλάβων. Κατά την βασιλεία του Ηράκλειου (610-641) η κατάσταση στα Βαλκάνια ήταν εξαιρετικά κρίσιμη.
Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ
Μεγαλύτερος όμως ήταν ο κίνδυνος των Περσών στην Ανατολή, διότι οι Πέρσες
- κατέκτησαν την Συρία (613)
- κατέκτησαν τα Ιεροσόλυμα (614), αφαίρεσαν τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφεραν στην Κτησιφώντα.
Τότε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος:
- έκλεισε συνθήκη ειρήνης με τον χαγάνο των Αβάρων
- μετέφερε στρατό από την Βαλκανική στη Μ. Ασία
- έδωσε θρησκευτικό χαρακτήρα στον πόλεμο εναντίον των Περσών
Ο στόχος που τέθηκε από τον Ηράκλειο ήταν η επιστροφή του Τιμίου Σταυρού σε χριστιανικά χέρια. Ο πατριάρχης Σέργιος παρείχε υλική και ηθική στήριξη στον Ηράκλειο και η συμπαράσταση της εκκλησίας για την χρηματοδότηση του πολέμου ήταν:
- η παροχή χρημάτων με τη μορφή δανείων
- η παροχή όλων των πολύτιμων λειτουργικών σκευών
Ο θρησκευτικός χαρακτήρας των εκστρατειών του Ηρακλείου ήταν προφανής:
- στρεφόταν κατά των πυρολατρών Περσών
- απόκρουση της απειλής εναντίον του Βυζαντίου
- ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού
Πολιορκία της Κωνσταντινούπολης
Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του Ηρακλείου εναντίον των Περσών, ο βασιλιάς Χοσρόης Β΄ ήρθε σε συνεννόηση με τον χαγάνο των Αβάρων για την από κοινού πολιορκία της Πόλης, και οι Άβαροι μαζί με τους Σλάβους εισέβαλλαν στα βυζαντινά εδάφη και συμμετείχαν στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (626) χωρίς επιτυχία. Με την πολιορκία αυτή συνδέεται η σύνθεση του Ακάθιστου Ύμνου, που αφιερώθηκε στην Παναγία, στην οποία αποδόθηκε η σωτηρία της Πόλης.
Παρόλο που η Κωνσταντινούπολη ήταν υπό πολιορκία, από Πέρσες, Αβάρους και Σλάβους, ο Ηράκλειος παρέμεινε με ισχυρές δυνάμεις στη Μεσοποταμία. Τον Δεκέμβριο του 627 κατανίκησε τον περσικό στρατό στη μάχη της Νινευή και βάδισε εναντίον της πρωτεύουσας Κτησιφώντας. Ο Χοσρόης Β΄ ανατρέπεται από τον γιό του Σιρόη, που στέφεται βασιλιάς των Περσών με το όνομα Καβάδης Β΄.
Μετά την υπογραφή ειρήνης τα βυζαντινοπερσικά σύνορα επανέρχονται στα σύνορα του 595 και ο Ηράκλειος επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη. Στις 14 Σεπτεμβρίου του 628 εισέρχεται θριαμβευτικά στη Πόλη με τον Τίμιο Σταυρό. Το 630 ο αυτοκράτορας επανέφερε τον Τίμιο Σταυρό στα Ιεροσόλυμα.
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΑΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ
Ο Ηράκλειος προχώρησε σε μία διοικητική αναδιοργάνωση με σκοπό την πιο αποτελεσματική διοίκηση του κράτους: την δημιουργία των θεμάτων
Τα θέματα ήταν στρατιωτικά σώματα, που μεταφέρονταν σε όλη την αυτοκρατορία σύμφωνα με τις ανάγκες. Όταν τα στρατιωτικά σώματα αυτά απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, ονομάστηκαν θέματα οι περιοχές της μόνιμης εγκατάστασής τους. Αυτές οι περιοχές εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες.
Επικεφαλής ενός θέματος ήταν ένας στρατηγός, που είχε την ανώτατη στρατιωτική και διοικητική εξουσία. Στα θέματα ζούσαν ελεύθεροι αγρότες, στους οποίους το κράτος διέθετε κτήματα, τα λεγόμενα στρατιωτόπια με αντάλλαγμα την υπηρεσία στο στρατό.
Από τα έσοδα των κτημάτων αυτών, οι αγρότες-στρατιώτες
- συντηρούσαν το άλογο και τον οπλισμό τους και
- ζούσαν τις οικογένειές τους
Τα στρατιωτόπια με την υποχρέωση της στράτευσης κληρονομούνταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιό.
Τα πρώτα θέματα δημιουργήθηκαν στην Μ. Ασία και ο θεσμός αυτός επεκτάθηκε αργότερα σε όλη την αυτοκρατορία. Έτσι αντικαταστάθηκαν οι παλιές επαρχίες. Ο αριθμός και το μέγεθος των θεμάτων δεν ήταν σταθερός.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ
Η διοικητική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας σε θέματα είχε οικονομικές, κοινωνικές και στρατιωτικές συνέπειες:
- σταμάτησε ο θεσμός των μισθοφόρων
- οι αγρότες-στρατιώτες υπερασπιζόταν με αυταπάρνηση την περιουσία και τις
οικογένειές τους
- ενισχύθηκε η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία
- πολλοί μεγάλοι γαιοκτήμονες – κυρίως στην Βαλκανική – αποδεκατίστηκαν κατά τη διάρκεια των σλαβικών επιδρομών και τα χέρσα κτήματά τους καταλήφθηκαν από ακτήμονες, μικροκαλλιεργητές ή ελεύθερους αγρότες
Η βυζαντινή κοινωνία αναδιοργανώθηκε ριζικά.
- οι ελεύθεροι αγρότες συγκροτούσαν την δυναμικότερη τάξη στη χώρα και
- οργανώθηκαν σε κοινότητες χωρίων
Επίσης υπήρξαν αλλαγές και στην δομή του κράτους:
- οι κρατικές υπηρεσίες εξαρτιόταν από τον αυτοκράτορα
- καθιερώθηκε το αξίωμα του λογοθέτη του Γενικού, που είχε την ευθύνη των οικονομικών και επίσης
- καθιερώθηκε το αξίωμα του λογοθέτη του Δρόμου, που σταδιακά εξελίχθηκε στον πρώτο αξιωματούχο του κράτους, ένα είδος πρωθυπουργού.
Ο ΕΞΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Η βυζαντινή αυτοκρατορία χάνει μετά το 630 μεγάλο μέρος των ανατολικών και βορειοαφρικανικών επαρχιών, λόγω της εξάπλωσης του Ισλάμ.
Αυτό είχε ως συνέπεια την εθνολογική ομοιογένεια, μια και οι πληθυσμοί της αυτοκρατορίας ήταν πλέον ελληνικοί ή ελληνόφωνοι.
Με αυτόν τον τρόπο η επίσημη γλώσσα του κράτους είναι πλέον η ελληνική, που αντικαθιστά την λατινική. Αυτό φαίνεται από τους τίτλους των αυτοκρατόρων: Ο Ηράκλειος υιοθετεί τον τίτλο Βασιλεύς πιστός εν Χριστώ, και εγκαταλείπει τους τίτλους Imperator Romanorum, Augustus και Caesar.
