Ο Οκταβιανός Αύγουστος γεννήθηκε το 63 π.Χ. και ήταν ανιψιός του Ιουλίου Καίσαρα, ο οποίος τον υιοθέτησε και τον όρισε διάδοχό του. Όταν ο Καίσαρας δολοφονήθηκε το 44 π.Χ. ο Οκταβιανός σχημάτισε μαζί με τον Μάρκο Αντώνιο και τον Μάρκο Αιμίλιο Λέπιδο την δεύτερη τριανδρία, με σκοπό την τιμωρία των δολοφόνων του Καίσαρα.
Μετά την νίκη τους το 42 π.Χ. στους Φιλίππους της Καβάλας, χώρισαν την αυτοκρατορία μεταξύ τους, και μετά τον παραμερισμό του Λέπιδου, ο Οκταβιανός διοικούσε τις δυτικές επαρχίες, ενώ ο Μάρκος Αντώνιος τις ανατολικές. Οι φιλοδοξίες τους όμως δεν άργησαν να τους οδηγήσουν σε σύγκρουση, η οποία κρίθηκε στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ., με την επικράτηση του Οκταβιανού.
Ο Οκταβιανός είναι, μετά την αυτοκτονία του Μάρκου Αντωνίου και την υποταγή της Αιγύπτου (30π.Χ.), ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης και κυρίαρχος στη Ρώμη. Ο ρωμαϊκός λαός, κουρασμένος πλέον από τις συνεχείς και μακροχρόνιες εμφύλιες συγκρούσεις, βλέπει στον Οκταβιανό τον ηγέτη που μπορεί να φέρει στη ζωή του την ειρήνη και την ευημερία που προσδοκά.
Στον Οκταβιανό προτείνεται το αξίωμα του δικτάτορα, το οποίο ο Οκταβιανός το αρνείται. Έτσι ο λαός και η σύγκλητος του απονέμουν όλα τα αξιώματα που υπήρχαν στην res publica:
- του υπάτου (consul)
- του ανθυπάτου (proconsul)
- του δημάρχου (tribunus)
- του ανώτατου στρατιωτικού διοικητή (imperator)
- του πρώτου πολίτη του κράτους (princeps)
- του μέγιστου αρχιερέα (pontifex maximus)
Έχοντας συγκεντρώσει στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες της ρωμαϊκής δημοκρατίας ο Οκταβιανός μπόρεσε να μεταλλάξει το πολίτευμα της Ρώμης, χωρίς στην ουσία να καταλύσει την δημοκρατία. Ως μόνος άρχων μετέτρεψε το πολίτευμα, το οποίο ονομάστηκε Ηγεμονία (pricipatus) από το τίτλο του πρώτου πολίτη.
Επειδή ήταν αδύνατο να διοικήσει μόνος του ένα τόσο μεγάλο κράτος, δημιούργησε ένα νέο σώμα, που θα τον βοηθούσε στη διοίκηση της αυτοκρατορίας: το συμβούλιο του αυτοκράτορα.
Ο Οκταβιανός διακρινόταν για την οξυδέρκειά του και για τις πολιτικές του ικανότητες: δεν επέλεξε την σύγκρουση με την σύγκλητο, αλλά τον συμβιβασμό και την συναλλαγή μαζί της:
Ο αυτοκράτορας διατήρησε για τον εαυτό του:
- την εποπτεία της διοίκησης του κράτους
- την εξωτερική πολιτική
- τα στρατιωτικά ζητήματα
Ανέθεσε όμως ζητήματα επιμέρους θεμάτων σε δημόσιους άνδρες από τις τάξεις των συγκλητικών και των ιππέων. Όμως καθιέρωσε αυστηρές προϋποθέσεις για την είσοδο στις τάξεις αυτές, όπως:
- την ηθική ακεραιότητα
- την εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας και
- την ύπαρξη μεγάλης περιουσίας
Η διοίκηση των επαρχιών άλλαξε: υπήρχαν
- «συγκλητικές» επαρχίες και
- «αυτοκρατορικές» επαρχίες.
Όμως ο ίδιος ο αυτοκράτορας επέλεγε τους στρατιωτικούς διοικητές των παραμεθόριων περιοχών, καθώς και εκείνων που παρουσίαζαν διάφορα προβλήματα (π.χ. Ιουδαία). Την εκτελεστική εξουσία ασκούσαν διοικητικοί αξιωματούχοι, οι οποίοι εξελίχθηκαν σε επαγγελματίες υπάλληλοι, μέλη → της αυτοκρατορικής υπαλληλίας
Πέραν αυτών ο Οκταβιανός:
- έλαβε μέτρα για την αναγέννηση της γεωργίας, όπως κλήρο σε ακτήμονες, σε αποστράτους, ή η ίδρυση αποικιών
- προσπάθησε να επαναφέρει τα παλιά αυστηρά ρωμαϊκά ήθη
- στόλισε τη Ρώμη με διάφορα δημόσια κτήρια
- ίδρυσε πολλές αποικίες συμβάλλοντας στον εκρωμαϊσμό των επαρχιών, όπως π.χ. στην Ισπανία, στις ακτές της Αδριατικής και της βορειοδυτικής Αφρικής
- φρόντισε για την ασφάλεια των συνόρων, εγκαθιστώντας στα σύνορα τις ρωμαϊκές λεγεώνες, π.χ. στον Δούναβη, στον Ρήνο, στον Ευφράτη σε μόνιμες στρατιωτικές βάσεις.
Μετά την νίκη του στο Άκτιο το 31 π.Χ. επί του Μάρκου Αντωνίου, ο Οκταβιανός ιδρύει στις ακτές της Νοτίου Ηπείρου την Νικόπολη (Nicopolis), κοντά στη σημερινή Πρέβεζα, την οποία αφιέρωσε στη θεά Νίκη. Για την υδροδότηση της πόλης χτίσθηκε ένα υδραγωγείο, με μία μεγάλη υδατογέφυρα πάνω από τον Λούρο ποταμό. Το υδραγωγείο είχε μήκος 50 χλμ και έφερνε φρέσκο νερό στη πόλη από τις πηγές του Λούρου.
Για την ενίσχυση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην βορειοδυτική Ευρώπη ο Οκταβιανός ιδρύει το 18 π.Χ. την Augusta Treverorum, την σημερινή πόλη Trier της Γερμανίας στις όχθες του ποταμού Μόζελα (Mosel). Η Augusta Treverorum θα εξελιχθεί σε σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας, και θα γίνει αργότερα, όπως και η Θεσσαλονίκη, μία έδρα της τετραρχίας.
Ψηφιακή αναπαράσταση της Augusta Treverorum (σημερινό Trier της Γερμανίας)
Ο Οκταβιανός συνέβαλλε με την σειρά του στην επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας: μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου, που εξασφάλισε τα πολυπόθητα σιτηρά για τον λαό της Ρώμης, επέκτεινε τα σύνορα στην Βόρειο Αφρική μέχρι την έρημο της Σαχάρας, ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Ισπανίας, και επέκτεινε τα σύνορα στη Βόρεια Ευρώπη μέχρι τις όχθες του ποταμού Έλβα στην Γερμανία.
Όμως ἐν ἔτῃ κυρίῳ (anno Domini) 9 A.D. τρεις ρωμαϊκές λεγεώνες (Legiones XVII, XVIII, XIX, 20.000 – 25.000 άνδρες) με επικεφαλής τον Βάρο (Publius Quinctilius Varus) υπέστησαν καταστρεπτική ήττα από τους βαρβάρους της γερμανικής φυλής των Χερούσκων (Cheruski), οι οποίοι (10.000 – 15.000 άνδρες) με επικεφαλής τον Άρμιν (Arminius) αφάνισαν ολοκληρωτικά τους Ρωμαίους στην μάχη του Τευτοβούργιου Δρυμού, την οποία οι Λατίνοι ιστορικοί ονόμασαν clades Variana, δηλαδή ήττα του Βάρου.
Με την είδηση της καταστρεπτικής ήττας ο Οκταβιανός εγκατέλειψε την επέκταση της Ρώμης ανατολικότερα του Ρήνου ποταμού, και όρισε ως βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας τη γραμμή Ρήνου-Δούναβη. Σύμφωνα με τον ιστορικό Σουητώνιο, ο Οκταβιανός τριγυρνούσε για μήνες στο παλάτι φωνάζοντας «Βάρε, Βάρε, δώσε πίσω τις λεγεώνες μου» (Vare, Vare, redde legionis!)
Την περιοχή μεταξύ των ποταμών Ρήνου και Δούναβη οι Ρωμαίοι ασφάλισαν εναντίον των γερμανικών φυλών με ένα οχυρωματικό έργο, που ονόμασαν Limes. Ήταν ένα τείχος από κορμούς δένδρων μήκους 549 χιλιομέτρων, ενισχυμένο με πύργους παρατήρησης, οχυρά και στρατόπεδα λεγεώνων και κοορτών (μία λεγεώνα είχε 10 κοόρτεις, και κάθε κοόρτη από 4 έως 6 κενταρχίες ή εκατονταρχίες)
Η προσπάθεια του Οκταβιανού να επαναφέρει παλιά ήθη και έθιμα δεν είχε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα, και έτσι ο Οκταβιανός, θέλοντας να ενώσει όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, καθιέρωσε την λατρεία της κρατικής εξουσίας. Έτσι καθιερώνεται η λατρεία της θεάς Ρώμης και του ίδιου του Αυγούστου.
Οι ναοί είναι κυκλικοί ή τετράγωνοι και περιέχουν στο κέντρο τους, είτε άγαλμα του Αυγούστου, είτε βωμό. Ένας τέτοιος ναός κυκλικός ναός κτίστηκε στην Ακρόπολη των Αθηνών, μπροστά από τον Παρθενώνα.
Όταν ο Οκταβιανός πέθανε το 14 AD η σύγκλητος της Ρώμης προχώρησε στην θεοποίησή του και έκτοτε καθιερώνεται η θεοποίηση των αυτοκρατόρων.
Η περίοδος από τον θάνατο του Σύλλα (78 π.Χ.) έως τον θάνατο του Αυγούστου (14 μ.Χ.), κατά την οποία οι Ρωμαίοι δημιούργησαν τα λαμπρά τους έργα στα γράμματα και τις τέχνες, δεχόμενοι την επίδραση των Ελλήνων, ονομάστηκε «χρυσός αιώνας του Αυγούστου».
Η μακρά περίοδος ειρήνης στον ρωμαϊκό κόσμο, που ξεκινά με την εξουσία τους Αυγούστου το 31/30 π.Χ., και θα διαρκέσει τουλάχιστον δύο αιώνες θα ονομαστεί Pax Romana, δηλαδή ρωμαϊκή ειρήνη.
