Γιορτάζει σήμερα η Εκκλησία μας τρεις εξέχουσες, τρεις ξεχωριστές προσωπικότητές της , αξεπέραστες έως σήμερα, τρεις Ιεράρχες της, το Μ. Βασίλειο, το Γρηγόριο Θεολόγο και τον Ιωάννη Χρυσόστομο. Γιορτάζουν μαζί της και τα σχολεία μας και η Παιδεία τους τρεις αυτούς μεγάλους άντρες, τους φωστήρες της οικουμένης, γιατί αυτοί έδειξαν με τη ζωή και το έργο τους τι μπορεί να πετύχει η παιδεία, όταν απαλλαγμένη από οποιεσδήποτε προλήψεις και δεισιδαιμονίες σμιλεύει την ψυχή και το πνεύμα του νέου ανθρώπου ώστε να τον καταστήσει ολοκληρωμένη και ελεύθερη προσωπικότητα.
Οι τρεις Ιεράρχες καθιερώθηκαν ως προστάτες των γραμμάτων, γιατί υπήρξαν «έργω και λόγω» άριστοι διδάσκαλοι και παιδαγωγοί. Ας δούμε λοιπόν συνοπτικά ποια στοιχεία τους ανέδειξαν και τους καταξίωσαν στο στερέωμα της Εκκλησίας και της Παιδείας.
Έζησαν τον 4ο αιώνα μ.Χ. εποχή μεγάλων ζυμώσεων και ανακατατάξεων σε όλους τους τομείς, εποχή διαμόρφωσης μιας νέας πολιτιστικής προσωπικότητας που άρχισε να κυοφορείται στη μήτρα του Ελληνισμού από τα πρώτα ευαγγελικά χρόνια.
Κατάγονταν και οι τρεις από πλούσιες οικογένειες της εποχής τους, γι’ αυτό μπόρεσαν α’ αποκτήσουν τόσο πλατιά μόρφωση, σπουδάζοντας στα μεγαλύτερα πνευματικά κέντρα της εποχής, Καισάρεια Καππαδοκίας, Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Αθήνα.
Ο Βασίλειος γεννημένος το 330μ.Χ. στη Νεοκαισάρεια του Πόντου από γονείς χριστιανούς, το Βασίλειο και την Εμμέλεια, σπούδασε φιλοσοφία, ρητορική, αστρονομία, ιατρική, μαθηματικά και νομική. Ως σπουδαστής ακόμη λέγεται ότι γνώριζε περισσότερα από τους καθηγητές του. Ύστερα από μικρό διάστημα εργασίας του ως δικηγόρου ακολούθησε τον ησυχαστικό βίο γενόμενος μοναχός στον Όλυμπο της Βιθυνίας. Έγραψε πολλά βιβλία, ανάμεσα στα οποία η ερμηνεία του στην «Εξαήμερο» είναι μια ομιλία που συγκεντρώνει όλες τις τότε επιστημονικές απόψεις γύρω από τη δημιουργία του κόσμου. Αυτό όμως που έβλεπε σημαντικότερο ο Βασίλειος ήταν η καλλιέργεια της ψυχής του ανθρώπου, γι’ αυτό έλεγε «Όταν απουσιάζει η αρετή, όλα τ’ άλλα είναι περιττά» και στην ομιλία του «Προς τους νέους, πώς να ωφελούνται από τα ελληνικά γράμματα, αναφέρει πολλά παραδείγματα αρετής από τους αρχαίους Έλληνες και συμβουλεύει τους νέους: «όπως οι μέλισσες διαλέγουν το νέκταρ από τα λουλούδια, έτσι κι εσείς να διαλέγετε αυτά που διαβάζετε. Να κρατάτε τα καλά και τα ωφέλιμα». Έλεγε ακόμη
« άνθρωπος που δε δέχεται συμβουλές, είναι εχθρός του εαυτού του» και αυτό που θεωρούσε ως ειδικότερη επιδίωξη της αγωγής ήταν η απόκτηση τεσσάρων βασικών αρετών: της σοφίας, της σωφροσύνης, της ανδρείας και της δικαιοσύνης. Συμβούλευε μάλιστα το δάσκαλο να προχωράει από τα απλούστερα στα δυσκολότερα, να μη μιλάει για πολλά πράγματα ταυτόχρονα, γιατί αλλιώτικα ο μαθητής θα κάνει ό,τι και το στομάχι: θα τα αποβάλει.
Ο Βασίλειος μαζί με το Χρυσόστομο ήταν αυτός που συνέβαλε τα μέγιστα ώστε να μην απορριφθεί η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και γραμματεία, αλλά κρατώντας τα ωφέλιμα να γίνει κι αυτή ένα στήριγμα στο δρόμο της αρετής δυναμωμένη από το αναγεννητικό πνεύμα του χριστιανισμού.
Ο Βασίλειος όμως ακόμη ήταν ξεχωριστή προσωπικότητα, γιατί συνδύαζε το ελεύθερο πνεύμα, την αυστηρή ασκητικότητα- νεαρό αμέσως σχεδόν, όπως είπαμε, μετά τις σπουδές του στην Αθήνα τον βλέπουμε ασκητή στον Όλυμπο της Βιθυνίας στον Πόντο,- και τη βαθιά κοινωνικότητα, που φάνηκε όταν αργότερα έγινε επίσκοπος στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Γνωστή σε όλους είναι η Βασιλειάδα, μια πόλη ολόκληρη αφιερωμένη στους «περιθωριακούς» της εποχής του, με νοσοκομείο με πρότυπη οργάνωση μέχρι και τον αιώνα μας, στέγες για το ιατρικό, νοσηλευτικό και λοιπό προσωπικό του, πτωχοκομείο, γηροκομείο, λεπροκομείο, στο οποίο ο ίδιος καθάριζε τις πληγές των λεπρών, ορφανοτροφείο, σχολείο για τα ορφανά παιδιά, εργαστήρια επαγγελματικής κατάρτισης των νέων, ξενώνες για τους περαστικούς κ.α.
Τι θα μπορούσε να πει όμως κανείς και για το ανυποχώρητο και ασυμβίβαστο της προσωπικότητάς του που τον έφερε αντιμέτωπο ακόμη και με τον ίδιο τον αυτοκράτορα Ουάλη! Πέθανε νεότατος σε ηλικία 49 ετών, “επλήρωσε, όμως, χρόνους μακρούς”κατά το γραφικό ρητό. Για όλα αυτά δίκαια ονομάστηκε Μέγας.
Σχεδόν συνομήλικος και αχώριστος φίλος και συνασκητής του Μ.Βασιλείου ήταν ο Γρηγόριος Θεολόγος. Γεννήθηκε το 329μ.Χ. στην Αριανζό της Καππαδοκίας από τον Γρηγόριο, τότε επίσκοπο της Ναζιανζού και τη Νόννα. Σπούδασε φιλοσοφία, φιλολογία, αστρονομία, γεωμετρία και μαθηματικά. Ως σπουδαστής διακρίθηκε ιδιαίτερα στη φιλοσοφία, γι’ αυτό και του πρότειναν την έδρα της φιλοσοφίας στην Αθήνα, την οποία δέχτηκε λυγίζοντας στις παρακλήσεις των συσπουδαστών του. Δεν έμεινε όμως παρά μόνο ένα χρόνο, οπότε και έφυγε κρυφά για να ακολουθήσει το φίλο του Βασίλειο στο δρόμο της άσκησης και της ησυχίας. Ο ίδιος του ήταν ψυχή ευαίσθητη και ησυχαστική. Ενδιαφέρουσες είναι οι θέσεις του Γρηγορίου για την παιδεία, το δάσκαλο, τη διδασκαλία. Έλεγε:
«Η παιδεία έχει την πρώτη θέση ανάμεσα στα ανθρώπινα αγαθά.»
«Πρώτα κανείς παιδεύει τον εαυτό του και μετά τους άλλους».
«Δίδασκε με το παράδειγμα ή σταμάτα να διδάσκεις».
«Προτιμότερο στη διδασκαλία το ολίγο και ασφαλές από το πολύ και επισφαλές».
«Να μη μοιάζουμε τη ραγδαία βροχή, αλλά την ήρεμη. Η πρώτη παρασύρει το έδαφος, η δεύτερη μπαίνει βαθιά στη γη και τη γονιμοποιεί»
«Ο παιδαγωγός εγκαίρως βλέπει τις ιδιαίτερες κλίσεις των παιδιών και τους υποδεικνύει τους κλάδους και τα επαγγέλματα που πρέπει να ακολουθήσουν. Ό,τι γίνεται σύμφωνα με τη φύση του ατόμου, πετυχαίνει. Ενώ ό,τι είναι αντίθετο αποτυχαίνει».
Ο Γρηγόριος έγινε αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Παραιτήθηκε όμως από το θρόνο του για να σταματήσει διαμάχη που ξέσπασε γύρω από το πρόσωπό του και τάραξε τη ζωή της εκκλησίας. Πέθανε σαν ένας απλός και άσημος άνθρωπος στο πατρικό του κτήμα στην Αριανζό. Έγραψε πολλά βιβλία, από τα οποία αρκετά περιέχουν ποιήματα. Ονομάστηκε Θεολόγος, γιατί με τα κηρύγματα και τα συγγράματά του στερέωσε την Ορθόδοξη πίστη.
Νεότερος στην ηλικία ήταν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Γεννήθηκε το 354μ.Χ. στην Αντιόχεια. Ο πατέρας του, Σεκούνδος, πέθανε λίγο μετά την γέννησή του κι έτσι όλο το βάρος της ανατροφής του ανέλαβε η μητέρα του Ανθούσα. Αυτή φρόντισε για τις σπουδές του, γι’ αυτό τον ανέθεσε στο φημισμένο τότε σοφιστή Λιβάνιο και το φιλόσοφο Ανδραγάθιο. Σπούδασε τη λογική και τη ρητορική τέχνη, την ιατρική και όλες τις επιστήμες της εποχής του. Μέχρι σήμερα αναγνωρίζεται ως ο μεγαλύτερος ρήτορας όλων των εποχών από την αρχαιότητα ακόμη. Αυτό φαίνεται από τις φλογερές ομιλίες του που είναι καταγεγραμμένες σε πολλούς τόμους. Εκτός από τις κοινωνικές, δογματικές, περιστασιακές ομιλίες του ερμήνευσε τα Ευαγγέλια και τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Αυτό δικαιολογεί και το χαρακτηρισμό του ως Χρυσόστομο.
Ο Ιωάννης έγινε επίσης αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Ήταν κι αυτός προσωπικότητα πολύ ευαίσθητη μπροστά στον ανθρώπινο πόνο και την κοινωνική αδικία, την οποία καυτηρίαζε στους λόγους του. Το γεγονός αυτό τον έφερε αντιμέτωπο και με την αυτοκράτειρα Ευδοξία που τον εξόρισε τρεις φορές.Στο δρόμο για την τελευταία εξορία του τον βρήκε ο θάνατος στα Κόμανα του Πόντου εξαιτίας των πολλών κακουχιών. Ο ίδιος έτρεφε και φρόντιζε καθημερινά 7.000 φτωχούς και τόνιζε προς τους πλούσιους ότι ο συσσωρευμένος πλούτος τους είναι το κλεμμένο υστέρημα του φτωχού.
Ο Χρυσόστομος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα της αγωγής των νέων. Τονίζει τη σπουδαιότητα που έχουν η υπευθυνότητα και το παράδειγμα των γονιών και των δασκάλων στην αγωγή και δίνει άφθονες πρακτικές συμβουλές. Ας ακούσουμε μερικές:
«Ο δάσκαλος δεν πρέπει να είναι ελεγκτικός, αλλά να τον χαρακτηρίζει η χριστιανική αγάπη».
«Η συμπιεσμένη γνώση δεν μπορεί ν’ αφομοιωθεί».
«Η διδασκαλία πρέπει να γίνεται με τρόπο ευχάριστο στα παιδιά και να χρησιμοποιεί εποπτικά μέσα προχωρώντας από τα συγκεκριμένα πράγματα προς τις έννοιες και τις ιδέες¨.
Τονίζει ακόμη την ιδιαιτερότητα του κάθε μαθητή ως μοναδική προσωπικότητα που χρειάζεται ανάλογη κάθε φορά συμπεριφορά και μεταχείριση.
Αν όμως μόνο οι παιδαγωγικές και ανθρωπολογικές απόψεις του αγίου έχουν καταγραφεί σε 4 μεγάλους τόμους, τι να μπορέσει να πρωτοπεί κανείς; Αυτά είναι απλώς μια σταγόνα από το άρωμα της σοφίας του.
Δε θα ήταν νομίζω υπερβολή να ισχυριστούμε ότι οι τρεις τιμώμενοι διδάσκαλοι της Εκκλησίας δεν άφησαν θέμα παιδαγωγικό και διδακτικό το οποίο να μην έχουν αντιμετωπίσει. Τους απασχόλησε, όπως είδαμε, ο σκοπός της αγωγής και παιδείας των νέων, η προσωπικότητα του παιδαγωγού, η μεθοδικότητα της διδασκαλίας, η ελκυστικότητα του μαθήματος, οι αντιληπτικές ικανότητες και δυνατότητες των μαθητών, τα μέσα αγωγής, οι ποινές και οι αμοιβές, το μεγάλο θέμα του επαγγελματικού προσανατολισμού, η διδασκαλία με εποπτικό τρόπο.
Ολοκληρώνοντας σ’ αυτό το σημείο την αναφορά σε βασικά σημεία της ζωής και του έργου των τριών Ιεραρχών συνοψίζουμε τη θέση τους για την Παιδεία και τον άνθρωπο: ο άνθρωπος είναι ον πλασμένο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Δημιουργού του και ένα από τα βασικότερα στοιχεία της προσωπικότητάς του είναι η ελευθερία. Σ’ αυτήν πρέπει να αποβλέπει η Παιδεία Ελεύθερος άνθρωπος είναι αυτός που σέβεται τον εαυτό του, το συνάνθρωπο του, το περιβάλλον, το Δημιουργό του. Αν λοιπόν σκοπός της Παιδείας, σύμφωνα με τους τρεις Ιεράρχες, αλλά και τους αρχαίους προγόνους μας είναι να διαμορφώνει ελεύθερους ανθρώπους και όχι εξειδικευμένους εργάτες, μήπως θα πρέπει να προβληματιστούμε τι παιδείας αποκύημα είναι ο σημερινός πολιτισμός μας; Πού οφείλεται άραγε το ότι η ανάπτυξη των τελευταίων αιώνων σημαίνει τεράστια και πρωτόγνωρη καταστροφή για τον πλανήτη μας στα εκατομμύρια χρόνια ζωής του; Γιατί ο σημερινός άνθρωπος περισσότερο από κάθε άλλη εποχή βλέπει το περιβάλλον ως ιδιοκτησία του και το κατασπαράζει με το φοβερό καταναλωτισμό του; Είναι άραγε τόσο αγαθές οι προθέσεις όλων όσων ασχολούνται με τη βιογενετική και τη βιοτεχνολογία; Ερωτηματικά που έχουν να κάνουν με τα σύνορα ανάμεσα στη χρήση και την κατάχρηση, τα οποία φυσικά ρυθμίζει η ελευθερία του ανθρώπου.
Είπαμε επίσης ότι οι Τρεις Ιεράρχες συνέβαλαν αποφασιστικά στο να μην απορριφθεί η αρχαία ελληνική γραμματεία, ως ειδωλολατρική που ήταν, από τη νέα θρησκεία, τη χριστιανική. Τι έχουν να απαντήσουν οι σύγχρονοι Έλληνες που θέλουν στο όνομα ενός περίεργου εκσυγχρονισμού να εξοβελίσουν τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής από τα σχολεία μας;
Η Παιδεία λοιπόν περισσότερο σήμερα παρά ποτέ, αν θέλει να φέρει άξια ως προστάτες και πολιούχους της τους Τρεις Ιεράρχες, καλείται να διαμορφώσει έναν πολιτισμό που θα επαναπροσδιορίσει το ρόλο και τη θέση του ανθρώπου σε σχέση με τον εαυτό του και τον άλλο άνθρωπο, τον πλανήτη, το σύμπαν ολόκληρο, αλλά και το Δημιουργό του. Οι επιστήμονες Ιεράρχες μας το τόνισαν: η λύση βρίσκεται την αξία του άλλου, του πλησίον και όχι στην απολυτοποίηση του εγώ. Στην αξία της ζωντανής ανθρώπινης κοινότητας και όχι στην αυταρχικότητα του ενός. Στην αξία της συνεταιρικής εργασίας με το Θεό και το συνάνθρωπο για να σωθεί ο κόσμος όλος και όχι στη δουλική κατανάλωση που οδηγεί στη φτώχεια των πολλών και την καταστροφή του κόσμου.
Αγαπητοί, οι Τρεις Ιεράρχες μας έδειξαν το δρόμο. Αυτοί ας είναι σε μας τους δασκάλους πρώτα, αλλά και σε σας τους γονείς και τους μαθητές φωτεινό παράδειγμα και να είμαστε σίγουροι ότι θα τους έχουμε βοηθούς και συμπαραστάτες στο έργο μας.
