Με επίγνωση της δυσκολίας διάκρισης ρεαλισμού και νατουραλισμού, καθώς ο νατουραλισμός θεωρήθηκε “επίταση” του ρεαλισμού, στόχος του κειμένου αυτού είναι η θεματική και υφολογική προσέγγιση των διηγημάτων των Μωπασσάν και Τσέχοφ, “Βεντέτα” και “Θλίψη”. Με εργαλείο τα δομικά χαρακτηριστικά του κλασικού διηγήματος, περιγραφικό-αφηγηματικό παροξυσμό και οξύμωρη δομή , θα προσδιοριστούν οι θεματικές και αισθητικές επιλογές που τεκμηριώνουν την κυρίαρχη τάση και θα ανιχνευθούν οι παρεκκλίσεις της.
Ο Μωπασσάν στη «Βεντέτα» με τα υλικά από τον πραγματικό κόσμο κατασκευάζει μια πλασματική πραγματικότητα με χαρακτηριστικά του πραγματικού. Η χήρα Saverini μορφή αρχαϊκή, υποταγμένη στους κανόνες που θέτει η πατριαρχική κοινωνία, ζει σε οριακό περιβάλλον, ανάμεσα στη φύση και τον αστικό πολιτισμό. Αν και σωματικά αδύναμη, δρα, διαπράττει ένα φρικτό έγκλημα εκδικούμενη τη δολοφονία του γιου της. Η επίκλησή της στο θεό για βοήθεια και η δέσμευσή της για εκδίκηση με όρκο αποκαλύπτουν ότι η βούλησή της προσδιορίζεται από υπερβατική παρώθηση. Ωστόσο, το υπερβατικό λειτουργεί ως ένα αξιολογικό πλαίσιο με στόχο την υπέρβασή του. Οι εικόνες της φύσης και το μυστήριό τους απηχούν το πάθος του ρομαντισμού, αλλά οι χωροχρονικοί προσδιορισμοί, πείθουν για την αληθοφάνεια μιας ιστορίας, που δε θα μπορούσε να συμβεί πουθενά αλλού. Ο αφηγηματικός παροξυσμός κατά την προετοιμασία του εγκλήματος υπηρετεί ρεαλιστικές προθέσεις της αληθοφάνειας και ανασύρει στην επιφάνεια τον τρόμο που προκαλεί το πρωτόγονο ένστικτο του θανάτου . Κανένα συναίσθημα συμπάθειας δε διεγείρει η συμπεριφορά της ηρωίδας, η αγριότητα της οποίας παραπέμπει στην ηθογραφία του ισπανικού ρεαλισμού. Παρά το αμερόληπτο ύφος, η υποκειμενική ματιά του αφηγητή διεισδύει αξιολογικά , η πράξη της είναι “πρωτόγονη και ανήμερη”, ενώ της σκύλας περιγράφεται ως “υπέροχο άλμα”. Μέσα από αυτή την ανάγνωση, αποκτά νόημα η ένταξη του διηγήματος στο ρεαλισμό.
Ωστόσο, η εκδίκηση της Saverini δεν έχει τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής βεντέτας. Το ερώτημα που προκύπτει είναι, ποιες εναλλακτικές δίνει στην ηρωίδα του ο Μωπασσάν και ποια πλευρά της ύπαρξής της γίνεται ορατή με την καταληκτική αιχμή [πολύ καλά]. Ο Μωπασσάν στήνει και καταγράφει κινηματογραφικά, πριν από τον Pavlov , το επιστημονικό πείραμα για τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Πρόκειται για ένα έγκλημα που περιγράφεται με την τεχνική του “αφηγηματικού παροξυσμού”, την ακρίβεια του ανατόμου, οι περιγραφές όπως αυτή του νεκρού Saverini την έννοια της ¨ηθικής και λογοτεχνικής ευπρέπειας” . Ο Μωπασσάν απομονώνει μια πλευρά της προσωπικότητας της ηρωίδας του και αναζητά την αιτία της σε παρατηρήσιμα στοιχεία.
Η εσωτερική ανεξέλεγκτη έντασή της Saverini παρουσιάζεται με μια ακολουθία συνώνυμων με το φυσικό περιβάλλον εικόνων που παραπέμπουν στον ιταλικό βερισμό . εκδηλώνεται με βιολογικές λειτουργίες, τα δάκρυα και τη διατάραξη της φυσιολογικής λειτουργίας του ύπνου, και προδευτικά αντανακλάται στη συμπεριφορά της σκύλας, που εκπαιδεύεται για τη διάπραξη του φόνου.
Η “οξύμωρη δομή” του διηγήματος συγκροτείται από τη δυαδικές αντιθέσεις που συγκροτούν την προσωπικότητα της Saverini, αδυναμία-δύναμη, μεταφυσική -φύση, υπερβατική πίστη-παραβίαση κανόνων, ελευθερία -αναγκαιότητα συγκροτεί την τραγική ειρωνεία του διηγήματος
Ο σχεδιασμός και η οργάνωση της φρικιαστικής εκδίκησης δε φαίνεται να φαίνεται να εκπορεύονται από ελεύθερη βούληση. Προκύπτει ως ενστικτώδης, περιβαλλοντικά καθορισμένη, μια δράση προκαλεί αντίδραση, ο Νικόλας Ravolati δεν μπορεί να έχει δεύτερη ευκαιρία στη ζωή. Η καταληκτική φράση αποκαλύπτει το ταυτώνυμο του διηγήματος. Μετά την εκδίκηση δεν παρουσιάζεται ρητά καμιά ηθική δικαίωση. Η καταληκτική φράση, “τη νύκτα εκείνη κοιμήθηκε καλά”, εξελίσσει οριστικά την ηρωίδα, από “μεταφυσικό άνθρωπο” σε άνθρωπο που τα όρια της συνείδησης του είναι ντετερμινιστικά προσδιορισμένα από τις φυσιολογικές του ανάγκες . Η αϋπνία, που ως την καταληκτική φράση ερμηνευόταν απλώς ως σωματοποίηση ψυχικής έντασης, αναδεικνύεται ως θεμελιώδης παράμετρος για την εκδήλωση προϋπάρχουσας κτηνώδους φύσης. Η δυαδική αντίθεση αίρεται, φυσικό περιβάλλον, ζώο, υπερβατικός άνθρωπος, καταλήγουν σε ένα ομοιογενές απόλυτο, που αντανακλά τις επιστημονικές θεωρήσεις του 19ου αιώνα.
Στη “Θλίψη” μια πλασματική, αλλά αληθοφανής δράση εκτυλίσσεται γραμμικά, μέσα σε λίγες ώρες, στις μεγάλες λεωφόρους της πόλης, από αστυνομική διοίκηση στο καπηλειό, στο πορνείο, στο χάνι, όλοι χώροι αθλιότητας νατουραλιστικά σημασιοδοτημένοι. Κάπου στο φόντο υπάρχει η αγροτική κοινωνία από την οποία προέρχεται ο κεντρικός χαρακτήρας. Μέσα σ΄αυτό το περιβάλλον, ο αμαξάς Ιόνα Ποτάποφ αναζητά μάταια παρηγοριά για την αιφνίδια απώλεια του γιου του. Η συμπάθεια που προκαλεί ο ήρωας και ο βαθμός συνειδητότητάς του, τα χαρακτηριστικά των δευτερευόντων χαρακτήρων και η κινηματογραφική απόδοση εγγράφουν το διήγημα σ΄ένα νατουραλιστικό σύμπαν.
Η κινηματογραφική απεικόνιση και αφήγηση σε ενεστώτα συγκροτούν την ενότητα χωροχρόνου. Στην αρχή του διηγήματος ένας αποστασιοποίημένος ετεροδιηγητικός αφηγητής μετατοπίζει συνεχώς την εστίαση. Με ιμπρεσσιονιστική διάθεση απεικονίζεται μόνο ό,τι συλλαμβάνουν οι αισθήσεις, η μορφή του αμαξά χάνεται μέσα στο χιόνι. Η ιμπρεσσιονιστική διάθεση υπονομεύεται με την απεικόνιση του αλόγου . Η φωνή του αφηγητή παρεμβαίνει, και υπαινισσόμενη ομολογία αλόγου-αμαξά, κάνει μια επιστημονική υπόθεση για τις αιτίες της κατάστασης του αλόγου, “ όποιον τον…τον ρίξαν εδώ μέσα σε τούτη τη δίνη”.
Σε ισοδύναμα γραμμικά εκτυλισσόμενα στιγμιότυπα αποκαλύπτεται η κατάσταση του κεντρικού ήρωα. Η αφηγηματική οικονομία του διηγήματος οργανώνεται σε δυαδικές αντιθέσεις. Η οξύμωρη δομή, η συνέκφραση των αλληλοαναιρούμενων πόλων κίνηση- ακινησία, σιωπή – θόρυβος, υπόσχεση- ματαίωση, φαιδρότητα – θλίψη, γέλιο-κλάμα, ισχύς-αδυναμία, ταχύτητα- βραδύτητα, επιβίωση – θάνατος, κορεσμός – πείνα, παγωνιά – θαλπωρή, με κορυφαίες τις επικοινωνία-αποξένωση, ανθρώπινη υπόσταση- ζωώδης φύση [πολύ καλά] “απαλλάσσει το συγγραφέα από κάθε ψυχολογική ανάλυση” .
Όταν η άμαξα ξεκινά, ο αφηγητής την ακολουθεί στην πορεία της και κυριεύεται από αφηγηματικό παροξυσμό. Το μοτίβο της γίνεται ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε αμαξά και δευτερεύοντες χαρακτήρες, εκπροσώπους όλων των κοινωνικών και ηλικιακών επιπέδων, οι οποίοι σχηματοποιημένοι με βάση την αρχή αφηγηματικής οικονομίας, δημιουργούν το πανόραμα της αστικής κοινωνίας. Ο ψυχισμός τους αντανακλάται σε συμπεριφορές που κατονομάζονται χωρίς περιστροφές με την τεχνική ζωντανού διαλόγου.
Καθώς ο δρόμος Ιόνα του διασταυρώνεται με μέλη της ανώτερης κοινωνίας, αξιωματικούς, νεαρούς με ροπές προς τον αλκοολισμό και την πορνεία, ή μέλη της κατώτερης τάξης που αγωνίζονται λυσσασμένα για επιβίωση, γίνεται ολοφάνερο ότι η απώλεια νοήματος δε συναρτάται με την κοινωνική ένταξη. Ο πιο ελεεινός επιβάτης, ένας καμπούρης, υποτάσσεται στους φυσικά ισχυρότερους και αυτοεπιβεβαιώνει τη μάταιη ύπαρξή του, “όλοι θα πεθάνουμε”, στον κατώτερο στην ιεραρχία αμαξά. Μετά από επαναλαμβανόμενα επεισόδια ματαίωσης παρεμβαίνει με συμπάθεια η φωνή του αφηγητή, υπονομεύοντας τις αρχές της νατουραλιστικής αφήγησης, “σκίσε το στήθος του Ιόνα και θα ξεχυθεί από μέσα του η θλίψη”. Ο Ιόνα “το να μιλάει σε ανθρώπους το λογαριάζει ανώφελο πια”. Αν ο συγγραφέας είχε ρεαλιστική πρόθεση θα παρουσίαζε στον Ιόνα ένα όραμα που θα μπορούσε να υλοποιηθεί μέσω της δράσης. Ποιες άλλες επιλογές θα είχε ο Ιόνα; Να καταφύγει στο θεό; Αλλά ο Ιόνα παρόλο που αναγνωρίζει το θάνατο ως “θέλημα Κυρίου”, πιστεύει πως η κατάληξη είναι η “μουχλιασμένη γη”. Ή μήπως σε συμπονετικές γριές; Μα αυτές είναι ολοφάνερα λύση του ρεαλιστικού αφηγήματος κι ο συγγραφέας μάλλον την περιγελά [πολύ σωστά]. Επιπλέον, η επίγνωση και η ετοιμότητά του αμαξά Ιόνα για δράση είναι νομοτελειακά περιορισμένες. Ο συγγραφέας έχει κατασκευάσει έναν “νατουραλιστικό κόσμο” χαοτικό, χωρίς σταθερές, από όπου ο ήρωας δεν μπορεί να αποδράσει.
Η ισχυρή αντίρροπη ένταση αποφορτίζεται με την ανατρεπτική καταληκτική αιχμή . Αιφνίδια αποκαλύπτεται στον Ιόνα η βαθύτερη αιτία της θλίψης του. Το κείμενο αποκαλύπτεται ετερώνυμο . Η φράση, “όταν ο ίδιος είναι χορτάτος και το άλογό του χορτάτο, είναι πάντα ήσυχος”, φωτίζει τον Ιόνα Ποτάποφ, όχι μόνο ως κοινωνικό ον, αλλά ως ύπαρξη οριζόμενη από φυσιολογικές αναγκαιότητες. Όταν ο Ιόνα μετατοπίζεται στο στάβλο, η γλυκιά θαλπωρή απλώνεται από το σώμα στην ψυχή. Αποκαλύπτεται η τραγική ειρωνεία ταύτισης ανθρώπου και ζώου που είχε υπαινιχθεί ο συγγραφέας με τις “συνώνυμες” περιγραφές αμαξά- αλόγου, “τεντώνει το λαιμό του”.
Τι μας αποκαλύπτουν τα δύο διηγήματα για την ανθρώπινη φύση; Ο Μωπασσάν μεταφέρει τον αναγνώστη στα βάθη του ασυνείδητου, όπου κατοικούν τα ένστικτα, σ’ ένα κόσμο όμοιο με μια βραχώδη άγρια ακτή, όπου όλα μπορούν να συμβούν. Ο Τσέχωφ μεταφέρει σε αστικό περιβάλλον, το ίδιο τραχύ με μια βραχώδη ακτή, όπου κανείς μπορεί να αναρωτηθεί γιατί τελικά δημιουργούν κοινωνίες οι άνθρωποι. Το φρικτό έγκλημα της Saverini και αποξένωση του Ιόνα ανάγονται στην ίδια ουσία, απεικονίζοντας την κτηνώδη φύση του ανθρώπου μετουσιώνουν λογοτεχνικά τη θεωρία του Δαρβίνου για την προέλευση και την ιεράρχηση των ειδών και τον κοινωνιολογικό φιλοσοφικό αντίκτυπό τους στη λογοτεχνία.
Γενικό σχόλιο:
Με δυσκόλεψε αρκετά η άναρχη δομή και οργάνωση του υλικού. Επισημαίνετε εύστοχα και με διαύγεια πολλά στοιχεία που σχετίζονται με τα ερωτήματα και την απάντησή τους. Μία καλύτερη ιεράρχηση της πληροφορίας, μία πιο στρωτή δομή, θα βοηθούσε ώστε να φανεί ακόμα καλύτερα η αναλυτική ένταση του κειμένου σας.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Α. Βλαβιανού, Γ. Γκότση, κ. ά., Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ.Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Α. Βλαβιανού, Ο Zola, το Κίνημα του Νατουραλισμού & η Σχολή του Médan προσβάσιμο σε http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:oM6lx8ybjkUJ:openlit.teimes.gr/DocLib3/Vlavianou_Guy%2520de%2520Maupassant%2520-%2520%25CE%25AD%25CE%25BD%25CE%25B1%2520%25CE%25B4%25CE%25B9%25CE%25AE%25CE%25B3%25CE%25B7%25CE%25BC%25CE%25B1.doc+&cd=1&hl=el&ct=clnk&gl=gr
Α. Βλαβιανού, «Το διήγημα στην καμπή του 19ου αιώνα. Από την κλασική αρτιότητα στις πρώτες καινοτόμες αποκλίσεις», στο Ανθολόγιο Κριτικών Κειμένων, φιλολογική επιμ. Π. Αποστολή, ΕΑΠ, Πάτρα 2008
Γκυ ντε Μωπασάν, «Η βεντέτα», Επίλεκτα διηγήματα, μτφρ. Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Ίκαρος, Αθήνα 2005
Αντόν Τσέχωφ, «Θλίψη», Η κυρία με το σκυλάκι και άλλα διηγήματα, μτφρ. Νίκος Παπανδρέου, Ράντουγκα-Σύγχρονη Εποχή, Μόσχα-Αθήνα 1990
McLeod, S. A. (2013). Pavlov’s Dogs. Ανάκτηση 2/5/2017 από https://www.simplypsychology.org/pavlov.html
Martin Schütze, The Services of Naturalism to Life and Literature, The Sewanee Review, Vol. 11, No. 4 (Oct., 1903), προσβάσιμο 2/5/2017 σε https://www.jstor.org/stable/27530580?seq=1#page_scan_tab_contents
M. Travers, Ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας από τον ρομαντισμό ώς το ώς το μεταμοντέρνο, μτφρ. Ι.Ναούμ & Μ. Παπαηλιάδη, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005
μεταμοντέρνο, μτφρ. Ι.Ναούμ & Μ. Παπαηλιάδη, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005