ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΤΙ ΚΑΙ ΟΧΙ ΤΙΠΟΤΑ;

Συμπαντικο Τζακ ποτ

Το ζήτημα, με το οποίο απασχολείται ο Ντέιβις, είναι, κατά βάση, αυτό που ονομάζει «βιοφιλικότητα του σύμπαντος», το γεγονός, δηλαδή, πως το σύμπαν μοιάζει να είναι κατασκευασμένο με τρόπο τέτοιον, ώστε να φιλοξενεί το φαινόμενο της ζωής και ?κατ? επέκταση- της νόησης. Εκκινώντας από τις αρχικές παρατηρήσεις των εισηγητών της ασθενούς ανθρωπικής αρχής, επιχειρεί να αντιμετωπίσει όλες τις διατυπωμένες, αλλά και πιθανές, απαντήσεις. Προκειμένου να το κάνει αυτό, προχωράει στην παρουσίαση ακόμη και των πιο πρόσφατων συζητήσεων στο πλαίσιο της φυσικής και της κοσμολογίας ?και αυτό είναι ένα τμήμα του βιβλίου, που έχει αυτόνομη αξία, στο μέτρο που μπορεί να αξιοποιηθεί ως μια εισαγωγή στις επιστημονικές αυτές περιοχές, που αποφεύγει το σύνθετο μαθηματικό φορμαλισμό, ο οποίος τις χαρακτηρίζει στην κανονική πρακτική και «έκθεσή» τους, χωρίς, ωστόσο, να κάνει διανοητικές «εκπτώσεις». Σχετικά, λοιπόν, με το συγκεκριμένο σημείο έχουμε μια εξαιρετικά περιεκτική και σαφή παρουσίαση, που δίνει τη βάση στον ίδιο να αναπτύξει το κύριο ζήτημα της βιοφιλικότητας και σε μας να μπορούμε να παρακολουθήσουμε το επιχείρημά του. Σε ό,τι αφορά την συζήτηση σχετικά με την θέση της ζωής και της νόησης στο σύμπαν μπορούμε να διακρίνουμε δύο κύριες γραμμές ?με πολλές και πολύ αλλόκοτες, πολλές φορές, παραλλαγές. Δίνοντας το λόγο σε κάποιους από τους φορείς τους μπορούμε να τις διεκρινίσουμε. Στη μια πλευρά, έχουμε τον Στήβεν Χώκινγκ να ισχυρίζεται πως «η ανθρώπινη φυλή είναι ένα χημικό απόβρασμα, που εμφανίστηκε σε ένα μικρομεσαίο πλανήτη» και, στην άλλη, τον Φρήμαν Ντάισον, σύμφωνα με τον οποίον, «καθώς παρατηρούμε το σύμπαν και εντοπίζουμε στη φυσική και στην αστρονομία όλα αυτά τα ατυχήματα που συνωμότησαν για λογαριασμό μας, σχηματίζουμε την εντύπωση ότι το σύμπαν γνώριζε εξαρχής, με κάποιον τρόπο, τη μελλοντική εμφάνισή μας σε αυτό». Όπως το θέτει ο ίδιος ο Ντέιβις, «[ο]ι περισσότεροι φυσικοί και κοσμολόγοι θα συμφωνούσαν με τον Χώκινγκ, καθώς βλέπουν τη ζωή σαν ένα ασήμαντο, τυχαίο διακοσμητικό στοιχείο του φυσικού κόσμου, το οποίο δεν έχει ιδιαίτερη σημασία για την κοσμική κλίμακα των πραγμάτων. Ανέκαθεν, όμως, μια αιρετική μειοψηφία υποστήριζε ότι η ζωή δεν είναι απλώς ένα τυχαίο υποπροϊόν της φύσης, αλλά ένα εξαιρετικά σημαντικό κεφάλαιο της κοσμικής ιστορίας» (σελ. 313). Όπως ήδη έχει επισημανθεί, ο συγγραφέας ξεκινάει από τα δεδομένα που αναδεικνύει η πραγμάτευση της ασθενούς ανθρωπικής αρχής, εμπλουτίζοντάς τα και με τις πιο πρόσφατες προσθήκες, που έρχονται από την κοσμολογική έρευνα αιχμής της περιόδου. Ας εξηγήσουμε, όμως, περί τίνος πρόκειται. Η ασθενής ανθρωπική αρχή, λοιπόν, στην πραγματικότητα επιχειρεί να απαντήσει στο ερώτημα τι θα συνέβαινε, εάν οι φυσικοί νόμοι ?ή οι βασικές φυσικές σταθερές- ήταν σε κάποιο σημείο λίγο διαφορετικοί. Τι συνέπειες θα είχε, λ.χ., κάτι τέτοιο στην ύπαρξη ή όχι της ζωής; Ο Μπράντον Κάρτερ, εισηγητής του ερωτήματος αυτού, προχώρησε σε υπολογισμούς οι οποίοι υποδείκνυαν ότι, εάν οι φυσικοί νόμοι είχαν έστω και ελάχιστα διαφορετική μορφή από αυτήν στην οποία τους ανακαλύψαμε, η ζωή δεν θα ήταν δυνατή και το σύμπαν θα περνούσε απολύτως απαρατήρητο. Ο Ντέιβις αφιερώνει ένα μεγάλο τμήμα του βιβλίου του στην παρουσίαση των επιπτώσεων τέτοιων διαφοροποιήσεων. Επιμένει ιδιαίτερα στους όρους υπό τους οποίους ο άνθρακας, το στοιχείο πάνω στο οποίο βασίζεται η ζωή, όπως την ξέρουμε εμείς τουλάχιστον, αποκτάει ύπαρξη στο εσωτερικό των πυρήνων των αστέρων, όπου οι συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας είναι κατάλληλες, και αποδεικνύει πως αν η ισχυρή πυρηνική δύναμη που συγκροτεί τους πυρήνες των ατόμων συνέχοντας τα πρωτόνια και τα νετρόνια ?καλύτερα, τα κουόρκς- μεταξύ τους ήταν ελάχιστα ισχυρότερη ή ασθενέστερη (απόκλιση της τάξης του 1%) πολύ απλά δεν θα υπήρχε καθόλου άνθρακας στη φύση ?πράγμα που επεκτείνεται και στα βαρύτερα άτομα, τα τόσο σημαντικά για τη ζωή, όπως είναι για παράδειγμα, μεταξύ άλλων, και το οξυγόνο. Εμφανίζεται, λοιπόν, ένας εξαιρετικά ακριβής συντονισμός σε μια συγκεκριμένη τιμή της ισχυρής πυρηνικής δύναμης. Το ίδιο, όμως, συμβαίνει και με την ασθενή πυρηνική δύναμη, η οποία είναι υπεύθυνη για τη διάσπαση των νετρονίων και την παραγωγή των νετρίνων που, παραγόμενα σε κολοσσιαίους αριθμούς, στις αστρικές εκρήξεις σουπερνόβα συμβάλλουν αποφασιστικά στη διάχυση των αναγκαίων για τη ζωή στοιχείων σε όλη την έκταση του σύμπαντος. Αν ήταν κατάτι ασθενέστερη ή ισχυρότερη δεν θα μπορούσε να τεθεί σε λειτουργία ο συγκεκριμένος αναγκαίος μηχανισμός. Εξίσου εντυπωσιακό είναι και το γεγονός πως σε περίπτωση που τα νετρόνια δεν ήταν κατά 0,1% βαρύτερα από τα πρωτόνια τότε θα εξαφανίζονταν το υδρογόνο από το σύμπαν ολοκληρωτικά, με αποτέλεσμα όλη η ύλη να κατέληγε τελικά να έχει τη μορφή ηλίου: θα επρόκειτο για έναν κόσμο εξαιρετικά αφιλόξενο για τη ζωή. Ή η απόλυτη αναγκαιότητα ?προκειμένου να σχηματιστούν πλανήτες και σουπερνόβα- μιας αναλογίας ισχύος μεταξύ ηλεκτρομαγνητικής και βαρυτικής δύναμης αυστηρά της τάξης του 1040 ! Και πολλά ακόμη αντίστοιχα που υποδεικνύουν πως οι νόμοι της φυσικής είναι έτσι «επιλεγμένοι», ώστε να «ωθούν» σχεδόν τη ζωή στην ύπαρξη. Ως εάν μια τεράστια «σκευωρία» είναι στημένη από την αρχή του χρόνου, για να ευνοήσει τη ζωή. «Σκευωρία», η οποία εμφανίζεται σήμερα ακόμη μεγαλύτερη μετά την ανακάλυψη πως το περισσότερο μέρος της μάζας-ενέργειας του σύμπαντος βρίσκεται σε μια ?μυστηριώδη προς το παρόν, εφόσον μόνον εικασίες υπάρχουν για τη σύστασή της- μορφή αόρατης «σκοτεινής» ενέργειας, για την ύπαρξη της οποίας, ωστόσο, οι κοσμολόγοι είναι απολύτως βέβαιοι: αναλογιστήτε, λοιπόν, πως αυτή η σκοτεινή ενέργεια εμφανίζεται να είναι «ακριβώς» 10120 φορές μικρότερη από την προβλεπόμενη -από την εφαρμογή της κβαντικής θεωρίας- «φυσική» τιμή της, ακριβώς (εδώ χωρίς εισαγωγικά) όσο απαιτείται ώστε να μην είναι απαγορευτική η εμφάνιση στο σύμπαν δομών, όπως γαλαξίες, άστρα, πλανήτες. Πώς εξηγείται, λοιπόν, αυτή η βιοφιλικότητα του σύμπαντος; Ή, με τα λόγια του Ντέιβις, «[φ]ανταστείτε ότι υποδύεστε το ρόλο ενός ευφυούς δημιουργού, που θέλει να σχεδιάσει ένα σύμπαν φιλόξενο για τη ζωή. Δεδομένου ότι το ήδη υπάρχον σύμπαν λειτουργεί μια χαρά, πόσα πράγματα θα μπορούσατε να αλλάξετε χωρίς να τα χαλάσετε όλα;» (σελ. 130). Εάν από τα όσα προηγήθηκαν σχηματίσατε την εντύπωση πως ο Ντέιβις «δουλεύει» για τον Θεό, πρόκειται για σφάλμα. Ίσα ίσα, αν κάποιο από τα εναλλακτικά σενάρια εξήγησης των «συντονισμένων» συμπαντικών παραμέτρων απορρίπτει οξύτατα είναι αυτό του ευφυούς σχεδιασμού. Η βασική ένστασή του είναι η εντελώς αυθαίρετη και ad hoc φύση της δια του Θεού ερμηνείας. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «[ε]λλείψει άλλων λόγων που θα μας έπειθαν για την ύπαρξη του Μεγάλου Σχεδιαστή, το να δηλώνουμε απλά ότι το σύμπαν «Είναι έργο Θεού!», δε λέει απολύτως τίποτε. Απλώς συμπληρώνει ένα κενό ?το μυστήριο της βιοφιλικότητας του σύμπαντος- για να δημιουργήσει ένα άλλο ?το μυστήριο του αγνώστου ευφυούς σχεδιαστή». Από αυτήν την άποψη η υποστήριξη μιας θεωρίας πολυσύμπαντος, της ιδέας δηλαδή πώς το δικό μας σύμπαν, αυτό που έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρούμε είναι ένα μόνο από τα άπειρα υπάρχοντα φαίνεται περισσότερο βάσιμη. Αν υπάρχουν άπειρα σύμπαντα το μυστήριο της βιοφιλικότητας επιλύεται αυτομάτως, στο μέτρο που, προφανώς, τότε όλες οι πιθανές ?και απίθανες- συνθήκες «κάπου στον κόσμο» υλοποιούνται: συνεπώς, ένα σύμπαν που μοιάζει φτιαγμένο για τη ζωή και τη νόηση εμφανίζεται ως αναγκαιότητα, και όχι μόνο για μια φορά. Είναι αλήθεια, βέβαια, πώς η ιδέα του πολυσύμπαντος, αλλά και αυτή ενός σύμπαντος άπειρου στο χώρο και στο χρόνο, όπου «τα πάντα υπάρχουν», φαίνεται με τα δικά μας μέτρα εξαιρετικά «αντιοικονομική». Δεν παραβιάζει, ωστόσο, το ξυράφι του Όκκαμ, την απαίτηση να επιλέγεται η απλούστερη ανάμεσα στις πιθανές εξηγήσεις, περισσότερο από ό,τι αυτή που βασίζεται στο δημιουργό Θεό. Όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει ο Ρίτσαρντ Ντώκινς, «τίποτε δεν μπορεί να είναι πιο περίπλοκο από έναν Παντοδύναμο Θεό!». Ο άπειρος νους όντως μοιάζει άπειρα περίπλοκος.
* * *
Όσο χώρο κι αν διέθετα θα αδικούσα το βιβλίο. Όσοι επιλέξετε να το διαβάσετε θα βρείτε πολύ περισσότερα: για το παράλογο σύμπαν, το μοναδικό και προορισμένο να ερμηνευθεί από μια τελική μαθηματική θεωρία που βρίσκεται «εκεί έξω» και θα συνταιριάξει τα πάντα σε ένα ενιαίο σύνολο, τη ζωτική αρχή και το αυτοερμηνευόμενο σύμπαν των χρονικών βρόχων, που επιτρέπει και την αντίστροφη στο χρόνο αιτιότητα, ακόμη ακόμη και το ψεύτικο σύμπαν ?προσομοίωση δημιουργημένη από έναν υπερπολιτισμό. Στην πραγματικότητα, χτίζοντας πάνω στις πιο πρόσφατες κατακτήσεις της φυσικής, ο Ντέιβις εκθέτει την ίδια εκείνη θεμελιώδη φιλοσοφική διαμάχη που ταλανίζει εδώ και αιώνες, αυτή που ο Ένγκελς όριζε ως σύγκρουση μεταξύ υλισμού και ιδεαλισμού ?όσο κι αν οι παραλλαγές απαντήσεων και οι σύμμεικτες μορφές είναι πια πολλές. Η τελεολογική θέση, την οποία φαίνεται να συμπαθεί ο ίδιος, προσωπικά δεν με πείθει. Αυτό, ωστόσο, δεν έχει καμιά σημασία. Ο κάθε αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να κρίνει ?το βιβλίο είναι γραμμένο με αυτήν την ανοιχτή πρόθεση. Και, εν τέλει, είναι ένα έργο, όπου η φυσική, τα μαθηματικά και η κοσμολογία αξιοποιούνται για να ασχοληθούμε με το οντολογικό ερώτημα, όπως το έχει, μεταξύ άλλων, θέσει εδώ και καιρό ο Λάιμπιντς: «Γιατί να υπάρχει κάτι και όχι τίποτε;». Και ακόμη, «γιατί να υπάρχει αυτό και όχι κάτι άλλο;»

Ε.Π.