Μια φανταστική φισοφοφική συζήτηση περί σωστού και λάθους
Βρεθήκαμε, φέτος το καλοκαίρι, οι παλιοί φίλοι πάλι στο χωριό. Και ένα βράδυ θυμηθήκαμε μια παλιά ιστορία. Πραγματική, και ….στ’ αλήθεια βασανιστική… Η Γιώτα, ή Φωφώ και εγώ.. Δίδυμες αδελφές αυτές και αχώριστες φίλες μου.. Και ο Μάνος. Με τον Μάνο γεννηθήκαμε την ίδια μέρα . Εκείνο το βράδυ λοιπόν θυμηθήκαμε την ιστορία, και ξεκίνησε μια κουβέντα….
Είμαστε γύρω στα 5-6. Μαθητής και μαθήτριες στο Νηπιαγωγείο. Ένα απόγευμα φθινοπωρινό, τα κορίτσια είχαμε μια φαεινή ιδέα. Να φάμε μπισκοτολούκουμα. Θα θυμάστε ίσως κάποιοι εκείνο το απλό γλυκό, με την ευγενική γεύση. Δύο μπισκότα τετράγωνα, Παπαδοπούλου, με ένα λουκουμάκι μέσα. Δεν είχαμε λεφτά. Ούτε σκεφτήκαμε να ζητήσουμε. Σκεφτήκαμε …να τα πάρουμε μόνες μας, από το περίπτερο της πλατείας,, χωρίς να μας δεί ο περιπτεράς…
Φυσικά ο περιπτεράς μας είδε και καταλαβαίνετε τι έγινε. Μας κυνήγησε, μας έπιασε, και η ντροπή ήταν τόσο μεγάλη, που δεν θυμάμαι τι ακολούθησε. Μάλλον, ο αμυντικός μηχανισμός το απώθησε βαθιά.. Θυμάμαι όμως, ότι ήταν και ο Μάνος, παρών. Και μας είδε. Την επόμενη μέρα, πρωί πρωί, τα είπε όλα στην δασκάλα. Η ντροπή μας ήταν ανείπωτη. Δεν τολμούσαμε να σηκώσουμε το κεφάλι. Μα, ως από θαύμα, ακούμε την κυρία, να λέει: «Αδύνατον, είναι καλά κορίτσια! Αδύνατο να έκαναν κάτι τετοιο. Ντροπή σου Μάνο που λές ψέμματα!»
Δεν το πίστευα! Ο Μάνος επέμενε, και η δασκάλα είχε την άποψή της.
Προς στιγμήν είχαμε γλυτώσει από τον πλήρη εξευτελισμό, αλλά μετά τα πράγματα ήταν δύσκολα.. Για καιρό με βασάνιζε η ιδέα, ότι δεν ήμουν εντάξη. Δεν ήμουν αυτή που πίστευε η δασκάλα. Η πρώτη συνειδησιακή σύγκρουση. Έπρεπε να το πούμε στη δασκάλα; Μα ποιό είναι το σωστό και ποιό το λάθος; Πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε ώστε να είμαστε σωστοί;
Μέγα φιλοσοφικό ερώτημα, που μας απασχόλησε εκείνο το βράδυ:Τί είναι σωστό και τι λάθος;
-Φωφώ: Εσύ μου ζήτησες Γιώτα , να απασχολήσω τον περιπτερά, δική σου ιδέα ήταν.
-Γιώτα: Ε,ναί, και τι πείραξε; Δεν ήταν και τίποτα φοβερό.
-Εγώ: Εγώ πάντως, θυμάστε; Δίστασα να συμφωνήσω. Φοβήθηκα στ’ αλήθεια ότι θα συλληφθούμε και θα μπούμε σε φασαρίες. Αλλά μπορώ να θεωρήσω, ότι αυτό που μας πρότεινες είναι σφάλμα και ότι εμείς δεν θάπρεπε να συμφωνήσουμε.
-Φ: Πάντως, για να πούμε, ότι είναι σφάλμα κάτι, δεν αρκεί, απλώς να πούμε, ότι είναι αντίθετο με τους κανόνες. Μπορεί να ήταν αντίθετο με τους κανόνες το να κλέβουμε μπισκοτολούκουμα, αλλά και ο Μάνος έκανε καλά που το είπε; Δεν μπορείτε να πείτε, ήταν σύμφωνος με τους κανόνες. Άρα καλά έκανε;
-Μάνος: Όχι δεν έκανα προφανώς καλά. Αλλά έτσι δεν μας μάθαιναν; Να υπακούμε στους κανόνες; Πως να σκεφτούμε ότι μπορεί να υπάρχουν και κανόνες κακοί; Ή κανόνες που είναι αντίθετοι με άλλα σημαντικότερα πράγματα..
-Φ: Ναί, ένας κανόνας, εφόσον απαιτεί κάτι, που είναι προφανές σφάλμα, μπορεί να είναι κακός Όπως ο νόμος για παράδειγμα, που απαγόρευε στις γυναίκες να ψηφίζουν, ή που επιβάλλει την λογοκρισία
-Γ: Άρα, άλλο το τι είναι ενάντια στους κανόνες, και άλλο τι είναι σφάλμα και τι όχι..
-Ε: Κατά κάποιο τρόπο, δεν θέλαμε να κλέβουμε μπισκοτολούκουμα, αλλά τί ήταν αυτό που μας έκανε απρόθυμες να αρνηθούμε την βοήθεια στη φίλη μας; Πού βρίσκεται το κίνητρο της επιθυμίας να μην το κάνουμε;
-Φ: Σκέφτομαι,ότι αν κάτι είναι σφάλμα, εξαρτάται από τα αποτελέσματά της πάνω στο άτομο που το κάνει, αλλά και στους άλλους… Θυμάστε με τι θυμό μας κυνηγούσε ο περιπτεράς;
Ύστερα πάλι η δασκάλα; τι θα ‘λεγε αν ήξερε την αλήθεια-εκτός απ’ την απογοήτευσή της για τα καλά κορίτσια; Και η ντροπή η δική μας; Βέβαια θα μπορούσα και να σκεφτώ: «αλλά τι με νοιάζει; Εγώ θέλω το μπισκοτολούκουμο, γιατί να νοιαστώ για τους άλλους; »
-Γ: Ναι, αλλά αν κάποιος καθόλου δεν νοιάζεται για τους άλλους, ποιός λόγος θα τον εμποδίζει να μην κάνει άλλα σφάλματα, αν μπορεί να τα βγάλει πέρα;
-Φ: Σωστά: τι λόγο έχει κάποιος να μη κλέβει, ή να μη σκοτώνει, εφόσον δεν τον ανακαλύπτουν;
Και αφού μπορεί να τα κάνει, γιατί να θεωρούνται σφάλματα;
-Γ: Και ο Μάνος; Καλά έκανε; Σύμφωνα με τους κανόνες έκανε ό,τι έπρεπε. Ήταν όμως σωστό να μας καρφώσει; Φαίνεται, ότι καθόλου δεν τον ένοιαζε ο εξευτελισμός μας…
-Ε: Νομίζω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι νοιάζονται για τους άλλους πραγματικά ως ένα βαθμό. Αλλά, αν δεν νοιάζεται κάποιος, θα βγάλουμε το συμπέρασμα, ότι είναι πέρα από την ηθική;
Θάπρεπε να νοιάζεται; Και αν ναί, γιατί;
-Φ: Θυμάσαι Γιώτα τι μας έλεγε ο Θρησκευτικός; Μπορεί κανείς να την γλυτώσει από τον νόμο ή τους συνανθρώπους του, αλλά αν κάτι πραγματικά ήταν σφάλμα, θα τιμωρηθεί από τον Θεό. Θα τιμωρηθεί μετά θάνατον.
-Γ: Έ, καλά και η μαμά συμφωνούσε. Και αυτή δεν έλεγε, ότι αν δεν υπάρχει Θεός όλα επιτρέπονται;
-Ε: Μα πολλοί το ισχυρίζονται. Άν δεν υπάρχει Θεός για να στηρίζει τις ηθικές απαιτήσεις με την απειλή της τιμωρίας και με την υπόσχεση ανταμοιβής (θα πας στον παράδεισο) , η ηθική είναι μια ψευδαίσθηση. Μαλλον πρόκειται για μια χοντροκομμένη εκδοχή της ηθικής .
-Φ: υπάρχει και άλλη εκδοχή, πιο ελκυστική.
-Μ: Ποιά;
-Φ: Που έχει κίνητρο την αγάπη και όχι τον φόβο. Ο Θεός σε αγαπά, άρα και εσύ θα πρέπει να τον αγαπάς και να επιθυμείς να υπακούς στις εντολές του.
-Ε: Υπάρχουν τρείς βασικές αντιρρήσεις πάνω σ’ αυτό. Πρώτη: υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν το σωστό και δεν πιστεύουν στο Θεό. Δεύτερη: αν υπάρχει Θεός και απαγορεύει ό,τι είναι σφάλμα, και πάλι δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει το σφάλμα. Το να κλέβεις είναι σφάλμα από μόνο του και γι αυτό το απαγορεύει ο Θεός. Δεν το θέσπισε ο Θεός αυτό. Τρίτη: ο φόβος της τιμωρίας και η προσδοκία της ανταμοιβής, δεν μου φαίνονται σωστά κίνητρα, για να αποφεύγουμε τέτοιες πράξεις. Άν κάτι είναι σφάλμα, τότε πρέπει να το αποφεύγουμε γιατί θα κάνουμε κακό σε κάποιον, και όχι γιατι φοβόμαστε ή γιατί προσδοκούμε στην αιώνια ζωή.
-Μ: Σωστά.Πρέπει να συμπεριφέρεσαι με λεπτότητα ώστε και οι άλλοι να κάνουν το ίδιο σε σένα
-Γ: Αυτό είναι μια καλή συμβουλή, αλλά δεν είναι επιχείρημα, ούτε υπέρ ούτε κατά, του να κάνεις το σωστό.
-Φ: Γιατί;
-Γ: Γιατί, υποτίθεται ότι η ηθική ισχύει για όλους. Όμως μπορούμε να προϋποθέσουμε ότι όλοι θα ενδιαφέρονται για τους άλλους; Προφανώς όχι. Μερικοί άνθρωποι είναι πολύ εγωιστές, ενδιαφέρονται μόνο για αυτούς που γνωρίζουν.
-Ε: Πού θα βρούμε όμως το λόγο για τον οποίο κανείς δεν πρέπει να πληγώνει τους άλλους, ακόμα και αυτούς που δεν γνωρίζει;
-Γ: Υπάρχει ένα επιχείρημα. Είναι το εξής: «πώς θα σου φαινόταν εσένα, αν κάποιος άλλος το έκανε αυτό σε σένα;»
-Μ: Δεν θα μου άρεσε καθόλου.
-Φ: Υπάρχει και άλλη απάντηση: «δεν θα μου άρεσε, αλλά ευτυχώς κανείς δεν το κάνει. Εγώ το κάνω και δεν με νοιάζει καθόλου γι αυτό!»
-Ε: Όταν έχουμε θιγεί, αισθανόμαστε, ότι οι άλλοι πρέπει να νοιάζονται. Δεν σκεφτόμαστε όμως, ότι δεν τους αφορά, και ότι δεν έχουν κανένα λόγο να αποφύγουν να μας θίξουν.
-Γ: Κοίτα, δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερο σε μας, να μη μας θίξουν. Νομίζουμε όλοι, (ή έτσι θέλουμε να νομίζουμε) ότι υπάρχει λόγος οι άλλοι να νοιάζονται για μας. Πως όταν υποφέρουμε, αυτό είναι κακό όχι μόνο για μας, αλλά γενικά είναι κακό.Πρέπει να βρούμε ένα πιό γενικό λόγο, που δεν επιτρέπει σε όλους να βλάψουν οποιονδήποτε άλλο. Τότε ο λόγος αυτός δεν θα επιτρέπει και σε μας να βλάψουμε οποιονδήποτε άλλον. Είναι θέμα απλής συνέπειας.
-Ε: Ναι, η βάση της ηθικής είναι η πίστη, ότι το καλό και το κακό σε συγκεκριμένους ανθρώπους είναι καλό ή κακό όχι μόνο από την δική τους μεριά, αλλά από μια γενικότερη σκοπιά. Ποιά σκοπιά; Ένα πολύ στοιχειώδες διάγραμμα θα έλεγε ότι ο/η καθένας/μια θάπρεπε να φροντίζει τις πράξεις του/της, όχι μόνο σύμφωνα με τα δικά του/της συμφέροντα, μα και των άλλων. Και όχι μόνο των δικών του ανθρώπων. Μόνο που δεν ξέρουμε μερικές φορές πώς να ενδιαφερθούμε. Για παράδειγμα , πόσο νοιαζόμαστε και τι κάνουμε για τους ανθρώπους άλλων χωρών που δυστυχούν;
-Φ: Αλήθεια σκέφτηκες ποτέ, όταν πας κάπου, ας πούμε ,σε θέατρο, σε κινηματογράφο, για φαγητό, ή οπουδήποτε αλλού, να μην πάς και να διαθέσεις τα λεφτά σου για τον αγώνα κατά της πείνας; Ποτέ φαντάζομαι.
-Ε:Δεν ξέρω άν υπάρχουν άνθρωποι που να ενδιαφέρονται το ίδιο τόσο για τους ξένους όσο και για τα παιδιά τους. Ένας τέτοιος βαθμός αμεροληψίας θα τους έκανε άγιους.. Δεν νομίζω να υπάρχουν τόσο αμερόληπτοι άνθρωποι. Αυτό ζητά πολλά πάρα πράγματα από τους ανθρώπους.
-Γ: Ας τα πάρουμε πάλι από την αρχή. Είσαι ένας/μία άνθρωπος όπως όλοι οι άλλοι. Τίποτα δεν σε καθιστά καλύτερο ή σπουδαιότερο. Πόσο σε επηρρεάζει αυτό; Και έχει σημασία η απάντηση, γιατί αν δεν είσαι σπουδαιότερος από κάποιον άλλον, το σωστό και το σφάλμα, το καλό και το κακό είναι το ίδιο για όλους.
-Μ: Η ηθική λοιπόν είναι καθολική;
-Φ: Θα μπορούσαμε να το ισχυριστούμε αυτό, αλλά με μια παρατήρηση: όλοι μπορούν να έχουν λόγο να κάνουν το σωστό, αλλά με διαφορετικά «ηθικά κίνητρα». Άλλος γιατί προσδοκά σε κάτι, άλλος γιατί φοβάται την τιμωρία, άλλος ..γιατί έτσι πιστεύει. Άρα; Μπορεί αυτό να κάνει την ηθική καθολική, αλλά της στερεί την ορμή της.
-Γ: Θα μπορούσε όμως να είναι και αλλιώς. Η ηθική να μην είναι καθολική, και κάποιος να πράττει ό,τι πράττει από τα κίνητρά του και μόνο, που και αυτά να εξαρτώνται από το πόσο ενδιαφέρεται για τους άλλους. Αν τα κίνητρά του είναι ισχυρά ηθικά, θα έχει και έντονες ηθικές απαιτήσεις. Αν είναι ισχνά, τότε θα είναι και οι ηθικές του απαιτήσεις ισχνές. Μπορεί αυτό να είναι το ρεαλιστικό, αντιστρατεύεται όμως στην ιδέα ότι είναι η ηθική ίδια για όλους.
-Ε: Πάντως πολλά πράγματα που τώρα τα θεωρούμε σφάλματα, θεωρούνταν στο παρελθόν αποδεκτά, όπως η δουλεία, η δουλοπαροικία, οι φυλετικές διακρίσεις…θα μπορούσαμε μήπως να πούμε ότι το σωστό και το σφάλμα εξαρτώνται από τον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, την συγκεκριμένη κοινωνία; Συνδέονται με άλλα λόγια με τις περιστάσεις; Για μένα είναι δύσκολο να το πιστέψω αυτό, αλλά αν το δεχτούμε αυτό πρέπει να απευθυνθούμε σε μια πιο αντικειμενική αρχή, στην ιδέα του πραγματικά σωστού ή λάθους. Αλλά μπαίνουμε σε άλλο θέμα τώρα. Ποιά ιδέα μπορεί να είναι αυτή; Δύσκολο να απαντηθεί…
-Φ: Υπάρχει και άλλος λόγος για να κάνει κάποιος το σωστό: Για να αισθανθεί ωραία, για να έχει την αυτοεπιβράβευση. Η αληθεια είναι ότι οι άνθρωποι όταν κάνουν το σωστό, αισθάνονται ωραία, και όταν κάνουν κάτι που είναι σφάλμα αισθάνονται άσχημα ή εχουν ενοχές. Είναι λοιπόν τα αισθήματα κίνητρα για δράση;
-Ε: Είναι λίγο μπερδεμένο. Απο τα κίνητρα προκύπτουν τα αισθήματα και αυτά με την σειρά τους προξενούν την δράση. Μπορεί κάποιος να κάνει το σωστό, αλλά δεν θα αισθανθεί ωραία παρά μόνο, αν υπάρχει λόγος να το κάνει. Άρα…
Νομίζω ότι οι άνθρωποι κάνουν αυτό που θέλουν να κάνουν. Απλώς τα κίνητρά τους εχουν τεράστια ποικιλία.
*
Όλοι μπορούν να πράττουν αμερόληπτα, μόνο που αυτό είναι βαθιά μέσα μας θαμμένο, και συναγωνίζεται τα ισχυρά εγωιστικά κίνητρά μας, καθώς μαζί με άλλα προσωπικά κίνητρα προσπαθούν να ελέγξουν την συμπεριφορά μας. Άν είναι δύσκολο, να υπάρξει δικαίωση της ηθικής, αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ύπαρξη ενός μόνο κίνητρου, αλλά στην ύπαρξη πολλών.
Ε.Π.
Οκτώβριος 2004
Ο φίλος με το όνομα Μάνος δεν υπάρχει πια.
