Ο ΕΙΚΟΝΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ
Η ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Της Δρ Ευτυχίας Νικολακοπούλου
Στη σύγχρονη κοινωνία, τη θέση του λόγου τείνει να καταλάβει η εικόνα που είναι αναπαραγωγή της πραγματικότητας και δουλική μίμησή της. Η μετακίνηση αυτή είναι ουσιαστικής σημασίας καθόσον δείχνει κατά εύγλωττο τρόπο, πόσο ριζική είναι η αλλοίωση που υπέστη στην εποχή μας η ανθρώπινη ύπαρξη. Άλλοτε, ο λόγος ήταν απαραίτητο παρακολούθημά της. Σήμερα η εικόνα, ολόκληρος ο άνθρωπος συγκεντρώνονται μπροστά σε μια ηλεκτρική οθόνη. Θα άξιζε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς, σε ποιους λόγους οφείλεται αυτή η αβίαστη επικράτηση της εικόνας, η εκθρόνιση του ριζωμένου από πάντα ελευθερωτή λόγου;
Με την δημιουργία του λόγου υπήρχε εσωτερική ελευθερία και κριτική σκέψη. Από τότε που επικράτησε η εικόνα, ως τις μέρες μας, δεν παύει να περιγράφει περισσότερα από το λόγο, και να τον παραγκωνίζει ραγδαία. Ως αποτέλεσμα αυτής της μετακίνησης, το καθεστώς της εικόνας βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών συζητήσεων. Θεωρώντας ότι το βιβλίο, ως σύστημα αναπαράστασης, αντιμετωπίζει υποχρεωτικά την επικράτηση των οπτικών, δηλαδή τον πολλαπλασιασμό των τηλεοπτικών εικόνων, των ταινιών και της διαφήμισης, η τηλεόραση σχεδόν μονοπώλησε τον ελεύθερο χρόνο των περισσότερων με αποτέλεσμα τον εκτοπισμό του. Η επικράτηση της εικόνας έναντι του λόγου, δεν εκφράζει παρά την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο τύπος, η διαφήμιση η τηλεόραση και ο κινηματογράφος, δεν μπορούν να εννοηθούν χωρίς την τελευταία. Οι ταχύτητες της σύγχρονης ζωής, δεν επιτρέπουν την ψυχική προσέγγιση. Η προσοχή του στράφηκε στη εικόνα που είναι ευέλικτη καθώς ικανοποιεί τις πρόσκαιρες ανάγκες του και προσφέρει τέλεια προσιτές λύσεις. Η ευγλωττία της εικόνας έναντι του λόγου, που ήταν άλλωστε πάντα το αθέατο πνεύμα, βρήκε πρόσφορο έδαφος στον άνθρωπο που αρνήθηκε κάθε σκέψη για να υποστεί τη διάδοση στοιχείων από την ανώτερη και τη λαϊκή κουλτούρα. Θα χρειαζόντουσαν ολόκληρες ώρες με εικόνες για να δοθούν στο κοινό συνεχείς ειδήσεις μέσα στις σελίδες μιας εφημερίδας. Επομένως η τηλεόραση παρέχει την εικόνα, την αναμεταδίδει σε κάθε στιγμή, κάθε τόπο και αποθανατίζει γεγονότα. Ο φακός έχει τη δύναμη, η εικόνα συμπληρώνει την αφήγηση και τη ζωντανεύει. Επίσης, η τηλεοπτική εικόνα ως εντυπωσιακό μέσο, με την αμεσότητά της συναρπάζει το δέκτη, και του προσφέρει αβίαστα μια εικονική πραγματικότητα εύκολα αποδεκτή, ξεπερνώντας συχνά τα όρια της λογικής και του μέτρου. Άλλωστε το νόημα των εικόνων μπορεί να ερμηνευθεί από τον καθένα ξεχωριστά. Στην τηλεόραση και τον κινηματογράφο, ο θεατής δεν προβληματίζεται ούτε για τις κινήσεις, ούτε για το χώρο, ούτε για τον τρόπο, ενώ καταβάλλει ιδιαίτερη προσπάθεια για να σχηματίσει τις εικόνες που του δημιουργούνται από τα κείμενα. Αυτό ακριβώς που προσφέρει η τεχνολογία, είναι η ευκολία, η ταχύτητα και η άνεση. Η τηλεόραση σε αντίθεση με το βιβλίο συνδυάζει ζωντανή εικόνα, ήχο και λόγο και μάλιστα με καταιγιστικός ρυθμούς που δεν επιτρέπουν στο δέκτη να σκεφτεί, να κρίνει, να εμβαθύνει. Πολλές φορές μάλιστα, μπορεί να ξεφύγει η ουσία από τον θεατή, γιατί αφήνει την προσοχή του να παρασυρθεί από χαριτωμένες, αλλά ασήμαντες λεπτομέρειες. Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι η εικόνα, είναι απόλυτα εύπλαστη κι ευαίσθητη σε ότι αφορά την ερμηνεία της. Από τη μια πλευρά, αναπαράγει την πραγματικότητα, ύστερα φυσικά, συγκινεί τα συναισθήματά μας, και τέλος παίρνει ιδεολογική και ηθική σημασία. Το σχήμα αυτό ανταποκρίνεται στο ρόλο της εικόνας όπως τον καθόρισε ο Αϊζενστάιν, δηλαδή ότι η εικόνα μας οδηγεί συγκινησιακά στο συναίσθημα κι από κει στην ιδέα. Η διαδικασία παρακολούθησης τηλεόρασης είναι ευχερέστερη, λοιπόν, σε σχέση με τη διαδικασία ανάγνωσης ενός βιβλίου. Όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, ένα περιοδικό, επιλέγουμε την ουσία της ψυχής μας. Διαλέγουμε λοιπόν αυτό που μας αρέσει και όταν το έργο είναι ποιοτικό το ξαναδιαβάζουμε για να δούμε κάποιες λεπτομέρειες που μας διέφυγαν. Για να συλλάβουμε μια όμορφη εικόνα, πρέπει να υποστούμε χιλιάδες άλλες. Γενικότερα δηλαδή, απολαμβάνουμε στο ρυθμό μας, και διανοούμαστε με τον δικό μας τρόπο, χωρίς παρεμβάσεις και πιέσεις. Η τηλεόραση δίνει σε ποσότητα πράγματα που δεν νοιώθουμε ποτέ την ανάγκη, ούτε και μας δίνεται ο απαραίτητος χρόνος, να τα εξετάσουμε, να τα συμπληρώσουμε και να τα κατανοήσουμε. Παίρνουμε στην τύχη ότι προλάβουμε και τα υπόλοιπα τα αφήνουμε. Η πράξη της επαναφοράς σε μια προηγούμενη χρονική στιγμή όπως συμβαίνει με την ανάγνωση ενός βιβλίου, δεν μας εξασφαλίζεται. Το δικαίωμα επιλογής είναι άκρως αδιάφορο από τους μεγάλους σύγχρονους διανομείς των ασαφών ηθικών γνώσεων που αποτελεί η τηλεόραση και ο κινηματογράφος. Οι λάτρεις της τηλεόρασης που είναι απλά πνεύματα, δικαίως θα χρειάζονταν μια κουλτούρα. Τα απορροφούν όλα φύρδην μίγδην: τη μουσική του Wagner, ένα πολιτικό συνέδριο, μια διαφήμιση, κ.ά. Τέλος, η τηλεόραση ελάχιστα προβάλλει το βιβλίο. Η διαφήμιση βιβλίων έχει κατεξοχήν εμπορευματικό χαρακτήρα ενώ εκπομπές με αντικείμενο το ίδιο το βιβλίο είναι αμελητέες μπροστά στη μαζική παραγωγή προϊόντων υποκουλτούρας από την τηλεόραση. Επομένως, η πάλη τηλεόρασης βιβλίου αναδεικνύει νικήτρια τη πρώτη. Η παιδεία, η πνευματική καλλιέργεια, η όξυνση της κριτικής ικανότητας από όλους τους φορείς αγωγής και κοινωνικοποίησης θα μπορούσαν να αντιστρέψουν τους όρους. Ένα πολιτιστικό σύστημα όπου η σκέψη είναι αδύνατη είναι η άρνηση αυτού που ονομάζαμε ως σήμερα κουλτούρα.
Το βιβλίο, μεταφέρει στον αναγνώστη την ουσία του κόσμου, σε ηθικό, φιλοσοφικό και συγκινησιακό επίπεδο. Στα έργα του, κάθε συγγραφέας αναπτύσσει την εσωτερική αλήθεια, χωρίς ωστόσο την υπομονή και την επιδεξιότητα του καλλιτέχνη. Η χαρά της διήγησης όταν γράφει πηγάζει από την επινόηση και την ανάπτυξη αλληλοσυνδεόμενων και αλληλοσυγκρουόμενων ιστοριών. Η τέχνη της παρέκβασης με τις παρενθέσεις και τις διακοπές, αφήνει ελεύθερο τοπίο στη δημιουργική φαντασία. Η εικόνα που δημιουργείται από τη λογοτεχνία μπορεί να είναι αθέατη, μπορεί να κάνει την εμφάνισή της στιγμιαία ή και να εξαφανιστεί. Όμως, ο αναγνώστης δεν μπορεί να ακολουθήσει την κίνηση αυτή και έτσι κουράζεται, αναλώνεται, αφήνεται. Όμως η λογοτεχνία με κάθε μικρή λέξη, έκφραση, οπτικό ή ηχητικό εφέ που προκύπτουν από μια φράση μπορούν να διεγείρουν τη φαντασία, τη σκέψη και να κεντρίσουν τη λειτουργία της νόησης. Οι λογοτεχνικές εικόνες δίνουν ωστόσο κάποια αίσθηση του τόπου, του χρόνου, του ήχου. Τίθεται το ερώτημα, η Λογοτεχνία πώς αντιδρά σε αυτή τη μεγάλη Βιομηχανία εικόνας των οπτικοακουστικών, που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο κόσμο;
Ο συγγραφέας αναπτύσσει τις εικόνες του με λέξεις. Για να παρέχει στον αναγνώστη μια αίσθηση της αγάπης, του μίσους, του φθόνου, της ζήλιας, του φόβου, της μνησικακίας που είναι όλα τα πιθανά συναισθήματα, τα κάνει ορατά, ακουστά, αισθητά, απτά μέσα από τις εικόνες που δημιουργεί με τα λόγια του. Χρησιμοποιεί λόγια που κεντρίζουν την προσοχή, και την κρατούν ως το τέλος ως τη στιγμή που θα αποφασίσει να την επιστρέψει. Και αν είναι πολύ ταλαντούχος, κρατάει την προσοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα ακόμη και μετά το κλείσιμο του βιβλίου. Και όλα αυτά επιτυγχάνονται μέσα από τις λέξεις που σχηματίζονται από τα είκοσι 24 γράμματα της αλφαβήτου.
Η εικόνα είναι ευκίνητη, ξεχωριστά εύγλωττη ενώ ο λόγος είναι το αθέατο πνεύμα, η εικόνα είναι το χειροπιαστό πράγμα. Ένα χαρακτηριστικό των τηλεοπτικών μέσων ενημέρωσης είναι ότι συνέδεσε στενά στοιχεία του υψηλού πολιτισμού και της λαϊκής κουλτούρας. Η τηλεόραση έχει κατακτήσει το κοινό με τα ίδια προγράμματα ψυχαγωγίας
Η πληθώρα των τηλεοπτικών καναλιών δεν είναι διόλου αρνητική με την πρόοδο του τύπου και των εφαρμογών. Αντίθετα, αυτά έχουν αποδείξει ότι ήταν ικανά να προσαρμοστούν σε αυτόν τον ανταγωνισμό διακινδυνεύοντας τα προτερήματά τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
GEORGES DUHAMELDES LETTRES, DE FRANCE ÉD., 1937.ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΚΗ
DUHAMEL GEORGES
ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ ED., 1937.
Κάτω από : Χωρίς κατηγορία