Η αλληγορία του σπηλαίου

Στην Πλατωνική κοσμοθεωρία βασικό στοιχείο αποτελεί η αντίληψη για την ύπαρξη δυοκόσμων, του νοητού και του αισθητού. Πέρα από ό, τι φαίνεται, λέει ο Πλάτων, υπάρχει μια ουσιαστική υπόσταση, που δε φαίνεται, αλλά νοείται. Η νοητή αυτή υπόσταση είναι η ιδέα η οποία έχει τα πρωτεία απέναντι στην υλική ύπαρξη. Αυτή είναι ό, τι υπάρχει αιώνια, δηλαδή αποτελεί την αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ τα αισθητά πράγματα, τα φαινόμενα, δεν υπάρχουν. Απλώς έρχονται και παρέρχονται ή γίνονται και χάνονται. Στο νοητό κόσμο, βρίσκονται οι ιδέες, οι οποίες είναι άυλες οντότητες, αναλλοίωτες, αιώνιες και οι μόνες αυθεντικές. Στον άλλο κόσμο, τον αισθητό, μέσα στον οποίο ζουν οι άνθρωποι, οι οποίοι και τον αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους, υπάρχουν όλα τα υλικά πράγματα. Αυτά είναι ρευστά, φθαρτά, διαρκώς μεταβαλλόμενα σύμφωνα με τον νόμο του Ηράκλειτου για τη διαρκή ροή των όντων.

Άρα ο νοητός κόσμος, που είναι ο κόσμος των ιδεών, είναι ο αντικειμενικός κόσμος και τον προσεγγίζουμε με τη νόηση, δηλαδή την επιστήμη. Ο άλλος κόσμος, επειδή είναι μεταβαλλόμενος, δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο γνώσης αλλά απλής αντίληψης.

Ενώ όμως αυτή είναι η πραγματικότητα, λέει ο Πλάτων, οι άνθρωποι θεωρούν ως πραγματικές υπάρξεις τα φαινόμενα γύρω τους. Έτσι, για να κάνει αντιληπτή, ο μεγάλος φιλόσοφος, τη σχέση των νοητών πραγματικοτήτων με τα φαινόμενα, παρενέβαλε μέσα στις θεωρητικές αναπτύξεις της Πολιτείας την αλληγορία του σπηλαίου, που καλύτερα από κάθε άλλη ανάλυση φανερώνει τον πλατωνικό κόσμο. Σε αυτή την αλληγορία η σχέση των όντων με τα φαινόμενα παρομοιάζεται με τη σχέση που έχει το πράγμα με τη σκιά του. Στην ουσία, με την αλληγορία του σπηλαίου, ο Πλάτων μας μιλάει για τη θέση που παίρνει ο άνθρωπος απέναντι στην αληθινή πραγματικότητα. Με δυο λόγια ή αλληγορία του σπηλαίου έχει ως εξής στο σύνολό της:

Σε ένα σπήλαιο κάτω από τη γη ζουν αλυσοδεμένοι μερικοί άνθρωποι, έτσι ώστε να μην μπορούν να δουν γύρω τους παρά μόνο τον απέναντί τους τοίχο. Το φως του ήλιου δεν εισχωρεί ως εκεί, αλλά από αναμμένη φωτιά στην επιφάνεια της γης πίσω τους αναδίνεται ένα αδύνατο φως που φτάνει ως το βάθος του σπηλαίου. Πίσω από έναν τοίχο πάνω στην επιφάνεια της γης περνούν άνθρωποι, που φέρνουν στους ώμους τους διάφορα αντικείμενα. Αυτά ρίχνουν τις σκιές τους στο εσωτερικό του σπηλαίου πάνω στον τοίχο. Επειδή οι άνθρωποι αυτοί έχουν αντικρίσει σε ολόκληρη τη ζωή τους μόνο τις σκιές των πραγμάτων, νομίζουν ότι οι σκιές αυτές είναι τα ίδια πράγματα. Αν όμως κάποιος από τους δεσμώτες ελευθερωθεί και ανέβει πάνω στη γη, στην αρχή θα τυφλωθεί από το φως του ήλιου και θα θελήσει να ξανακατέβει στο σκοτάδι του σπηλαίου. Αν υποχρεωθεί όμως να μείνει στην επιφάνεια της γης και δει τα πράγματα καθώς καταυγάζονται από το φως, θα καταλάβει την πλάνη του αλλά και την πλάνη των συντρόφων του, που εξακολουθούν μέσα στο σπήλαιο να ζουν με ψευδαισθήσεις.

Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη να επεξηγεί την εικόνα του σπηλαίου: το σπήλαιο, λέει, είναι ο κόσμος, το φέγγος της φωτιάς είναι ο ήλιος και οι δεσμώτες εμείς οι άνθρωποι. Η ανάβαση του απελεύθερου δεσμώτη προς την ηλιοφώτιστη περιοχή είναι η πορεία του φιλοσόφου προς το νοητό κόσμο και προς το αγαθό. Γιατί ο φιλόσοφος βλέπει τα ίδια τα όντα, που είναι οι ιδέες, και όχι τα είδωλά τους, που είναι τα αισθητά πράγματα. Ο Πλάτων συσχετίζει εδώ την ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδό του από το σκοτάδι.

Η ελευθερία όμως δεν είναι μόνο απελευθέρωση από κάτι αλλά και ελευθερία για κάτι, για την κατανόηση των όντων. Αυτό επιτυγχάνεται με τη νόηση. Οι αναβαθμοί από το σκοτάδι του σπηλαίου προς το φως του ήλιου είναι, κατά τον Πλάτωνα, οι εξής: πρώτα οι δεσμώτες, ατενίζοντας τις σκιές των πραγμάτων, βρίσκονται στον κόσμο της δόξας ή της εικασίας. Κατόπιν ο ελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει τα ίδια τα αισθητά πράγματα, έχει δηλαδή μια πρώτη αβέβαιη προεπιστημονική γνώση, την πίστη. Από τη βαθμίδα αυτή ανέρχεται στον χώρο της επιστημονικής γνώσης, την οποία ο Πλάτων ονομάζει διάνοια. Τέλος κάποιοι φιλόσοφοι κατορθώνουν να  κοιτάξουν κατάματα τον ήλιο και να φτάσουν στην καθαρή νόηση και στη θέα του αγαθού. Τότε κατά τον Πλάτωνα θα έχουν κατακτήσει το μέγιστον μάθημα γιατί αυτό αποτελεί και το έσχατο τέρμα, δηλαδή τον υψηλότερο αναβαθμό.