Έναν μύθο θα σας πω… Μύθοι και παραμύθια που ακόμη εμπνέουν

«Έναν μύθο θα σας πω…»:

Μύθοι και παραμύθια

που ακόμη εμπνέουν!…

Ελένη Α. Ηλία

«Και της γιαγιάς η Κοκκινοσκουφίτσα ήταν όμορ­φη! Μονάχα… αυτό, μονάχα που ήταν… αλλιώτικη». Το απόσπασμα, που προέρχεται από το εξαιρετικό μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη Αιολική Γη (εκδ. Εστία, σ. 70), αναφέρεται στον ενθουσιασμό των μι­κρών ηρώων οι οποίοι ακούν το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας άλλοτε από τη γιαγιά και άλλοτε από τον παππού τους, καθώς στις αφηγήσεις των δύο γε­ρόντων διαφοροποιούνται πλήρως η αφηγηματική πλοκή, ο τόπος δράσης αλλά και τα χαρακτηριστικά των προσώπων του παραμυθιού.  Συγκεκριμένα, η γιαγιά στην αφήγησή της δίνει έμφαση στην υποταγή των προσώπων του παραμυθιού στο πεπρω­μένο. Ο δε παππούς μεταφέρει τη δράση τους στα Κιμιντένια, γεγονός από το οποίο απορρέει ο δεσμός του με τον τόπο του. Μέσα από τις διαφορετικές θεωρήσεις της Κοκκι­νοσκουφίτσας και του λύκου από τους δυο γέροντες προ­κύπτουν οι αντιθέσεις στην προσωπικότητα των τελευταί­ων. (Περισσότερα γι’ αυτή την αξιοσημείωτη αφηγηματική πρωτοτυπία του Βενέζη, βλ. στο βιβλίο μου Ο αναγνώστης και η Λογοτεχνική δημιουργία του Ηλία Βενέζη, εκδ. Αστήρ, 2000, σ. 149-150). Αντίστοιχα, στο κείμενο που ακολουθεί, περιλαμβάνονται μερικά από τα πιο δημοφιλή κλασικά παραμύθια και μύθοι, όπως τα έχουν αναπλάσει  μαθητές μας στο Νηπιαγω­γείο.

Οι αφηγήσεις τους εκτυλίχθηκαν στο πλαίσιο εμψυχωτικής εκπαιδευτικής δραστηριότητας που πραγματοποιήσαμε, προκειμένου το σύνολο της τάξης να ενθαρρυνθεί να εκφράσει τις αναγνωστικές εντυπώσεις, προσδοκίες κι επιθυμίες του¹. Κατά τη δραστηριότητα αυτή τοποθετούμε σε κεντρικό ση­μείο της σχολικής αίθουσας πολλά, διαφορετικά, πο­λύχρωμα υφάσματα. Στο συγκεκριμένο χώρο, τον οποίο αποκαλούμε «Ωκεανό της Φαντασίας», κάθε παιδί κάνει διαδοχικά τη βουτιά του, ώστε ν’ ανα­φερθεί από εκεί στην προσωπική του εκδοχή για ένα δεδομένο παραμύθι, θα ήταν σκόπιμο να σημειώσω ότι οι παιδικές ιστορίες προέκυψαν ως απαντήσεις σε γενικές ή ειδικότερες, διευκρινιστικές ερωτήσεις που απευθύναμε με αφορμή προηγούμενες αποκρί­σεις. Σε περιπτώσεις που διατύπωναν ασαφή νοήμα­τα, επιμέναμε ώσπου να αποσαφηνίσουν πλήρως τις σκέψεις τους. Όταν εντοπίζαμε αντιφάσεις, τις επι­σημαίναμε προκειμένου να αποφασίσουν τι τελικά θα επιλέξουν και τι θα απορρίψουν. Επιπλέον, σχετι­κά με τις αδόκιμες εκφράσεις τους, προτείναμε εναλλακτικούς τρόπους διατύπωσης του συγκεκριμένου νοήματος, για να καταλήξουν τα ίδια στον προσφο­ρότερο. Από την πρώτη στιγμή μάς εντυπωσίασε η υπευθυνότητα με την οποία αντιμετώπισαν αυτή τη δραστηριότητα. Τα ενδιέφερε να αποδοθούν με απόλυτη ακρίβεια οι όποιες σκέψεις τους. Πιθανόν αυτό να οφειλόταν στο γεγονός ότι καταγράφονταν οι απαντήσεις τους και στη συνέχεια διαβάζονταν χωρίς την παραμικρή απόκλιση. Ίσως ακόμη να οφειλόταν στην προοπτική της δημοσίευσης τους, την οποία είχαμε γνωστοποιήσει. Από την παραπά­νω εμπειρία συμπερασματικά θα τόνιζα τον καθορι­στικό ρόλο του δασκάλου στην επιτυχία σχετικών εγ­χειρημάτων. Με τη στάση του μπορεί να εμπνεύσει τα παιδιά και να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, ώστε αβίαστα και ειλικρινά να αποκαλύψουν τον εσωτερικό τους κόσμο².

Η συμπαράθεση των δύο αφηγήσεων της Κοκκινο­σκουφίτσας στην Αιολική Γη αναδεικνύει με πρωτο­τυπία και αποτελεσματικότητα την αντίθεση ανάμε­σα στις προσωπικότητες της γιαγιάς και του παπ­πού. Ομοίως, η έκφραση του εσωτερικού κόσμου των μικρών μαθητών μας κατά την ανταπόκριση τους στα διάφορα παραμύθια και μύθους³ συμβάλ­λει στην ουσιαστική γνωριμία τους και, κατά συνέ­πεια, στη βελτίωση της επικοινωνίας μεταξύ των με­λών της σχολικής τάξης.

Οι παιδικές αφηγήσεις που παρατίθενται εδώ συ­μπεριλήφθηκαν στη μαθητική θεατρική παράσταση με τον τίτλο «Ταξίδια στον Ωκεανό της Φαντασίας με… μύθους και παραμύθια», που πραγματοποιήθη­κε κατά τη λήξη της σχολικής χρονιάς. Καθώς τα παι­διά υποδύθηκαν εκεί τους ίδιους τους ήρωες των μύ­θων και των παραμυθιών, τα κείμενα τους είχαν με­ταφερθεί στο α’ ενικό πρόσωπο, αποδόθηκαν δε είτε με μορφή μονολόγου είτε διαλογικά.

Στο σημείο αυτό ας ξεκινήσουμε με ορισμένες από  τις αφηγήσεις που αναφέρονται στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία.

Στο μύθο του Δαίδαλου και του Ίκαρου⁴ η μικρή μαθήτρια διαφοροποίησε το τραγικό του τέλος, εμφανίζοντας τον πρώτο να προβλέπει και να προ­λαμβάνει τις πιθανές δυσάρεστες συνέπειες του νεα­νικού ενθουσιασμού και της επιπολαιότητας του γιου του: Ο Δαίδαλος έφτιαξε τέσσερις φτερούγες με πού­πουλα πουλιών που μάζεψε ο γιος του ο Ίκαρος. Τις φόρεσαν και πέταξαν ως την Αθήνα. Ο Δαίδαλος είχε μεγάλη αγωνία γι’ αυτό το ταξίδι, γιατί στις πρόβες ο Ίκαρος τον παράκουγε. Έτσι πετούσαν μόνο τη νύ­χτα, που ο ήλιος κοιμόταν και δεν έλιωσαν οι φτερού­γες τους. Τώρα πια, που έφτασαν σπίτι τους, δεν θα ξαναπετάξουν μέχρι ο Ίκαρος να μεγαλώσει. Τότε θα προσέχει περισσότερο.

Όσο για το επεισόδιο της Οδύσσειας που διαδρα­ματίζεται στη χώρα των Κυκλώπων, ο πεντάχρονος μαθητής προτίμησε να αντικαταστήσει τις βίαιες σκηνές του με άλλες ηπιότερες και επέλεξε τε­λικά τη συμφιλίωση και την αρμονική συγκατοίκηση του Οδυσσέα με τον Πολύφημο: Ο Οδυσσέας ήρθε στο νησί μου και ήθελε να κλέψει τα πρόβατα μου. .Τον κυνήγησα μέχρι τη θάλασσα. Μπήκε στο καράβι του κι εγώ του πέταξα μια πέτρα. Δεν τον χτύπησα όμως. Τότε κολύμπησα και τον πρόφτασα. Έσπασα το καράβι του με τις γροθιές μου κι έσωσα τον Οδυσσέα. Όταν έφτασα σπίτι μου, ο πατέρας μου, ο Ποσειδώνας, μου έφερε στεγνά ρούχα να αλλάξω. Μετά που ξεθύμωσα, πήγα τον Οδυσσέα στην Ιθάκη με το δικό μου καράβι. Έγινε τρικυμία και βραχήκαμε κι οι δύο. Στο ταξίδι γίναμε φίλοι και θα μείνουμε μαζί στο νησί του για πάντα.

Συνεχίζουμε με το μύθο του Λα Φοντέν «Η αλεπού που έχασε την ουρά της», όπου δύο αγόρια νήπια ανέτρεψαν το διδακτικό στόχο του.  Θυμίζουμε σχετικά ότι ο παιδευτικός χαρακτήρας των κλασικών μύθων συνίσταται στη διακωμώδηση της συμπεριφοράς διαφόρων ζώων που χρησιμοποιούνται ως σύμβολα αν­θρώπινων τύπων (ιδιαίτερα κατατοπιστική είναι η σχετική μελέτη του Μ.Γ. Μερακλή με τίτλο «Οι μύθοι του Αισώπου» στο τχ, 167 του περιοδικού Διαβάζω, 6-5-1987, σσ. 23-29). Οι δύο μαθητές, αν και έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στη δυσαρέσκεια που προκάλεσε στην αλεπού το ατύχημά της, επειδή ακριβώς την διαφοροποιού­σε από τις άλλες αλεπούδες, ωστόσο τη θεώρησαν ωφελημένη από αυτό. Τα δυο αγόρια επεσήμαναν επίσης ότι η ωφέλεια της κολοβής αλεπούς αναγνω­ρίσθηκε τελικά έμπρακτα από τις υπόλοιπες, οι οποί­ες αποφάσισαν να μιμηθούν την πρωτοποριακή εμ­φάνιση της: « Η αλεπού κρυβόταν, γιατί ντρεπόταν που έγινε κολοβή. Ο λύκος πήγε στο σπίτι της και της είπε να μη στενοχωριέται. Δεν του άρεσε η ουρά της όταν ήταν μακριά, επειδή λερωνόταν με σκόνη, λάσπες και ξερά χορτάρια. Όταν η αλεπού άρχισε να ξαναβγαίνει, κατάλαβε ότι ο λύκος είχε δίκιο. Το κατάλαβαν και οι άλλες αλεπούδες, και έτσι έκοψαν όλες τις ουρές τους».

Για το μύθο του Σαμανιέχο «Το λιοντάρι και το ποντίκι» η μαθήτρια ανέφερε πως, αφού τo ποντικάκι ανταπέδωσε στο λιοντάρι προηγούμενη ευεργεσία του, η φιλική τους σχέση εξελίχθηκε σε συγγενικό δεσμό. Αρχικά το λιοντάρι περνούσε κάθε πρωί από το σπίτι του ποντικιού, για να το συνοδεύ­σει στο σχολείο του. Έτσι γνώρισε τη μαμά του, που ήταν χωρισμένη. Άρεσαν ο ένας στον άλλο και απο­φάσισαν να παντρευτούν.

Ένας ακόμη μύθος του Σαμανιέχο που παρουσιάστηκε στα παιδιά ήταν «Ο ποντικός της εξοχής και ο ποντικός της πόλης». Αναπλάθοντας τον, ο μαθητής αφηγήθηκε ότι ένας ποντικός που ζού­σε στην εξοχή, έλαβε μια πρόσκληση από τον ξάδερ­φο του, ο οποίος ήταν κάτοικος της πόλης, για να γιορτάσουν μαζί τα γενέθλια του. Πήγε στην πόλη, όπου έβρισκαν πολύ ωραίες τούρτες, αλλά δεν προ­λάβαιναν να τις φάνε, γιατί τούς κυνηγούσαν συνέ­χεια οι γάτες. Έτσι τα δύο ξαδέρφια εγκατέλειψαν την πόλη και εγκαταστάθηκαν στο χωριό, όπου θα μείνουν για πάντα, επειδή τους αρέσει περισσότερο.

Ακολουθούν πέντε κλασικά ή νεότερα παραμύθια που επίσης τα έχουν αναπλάσει νήπια, βουτώντας στον «Ωκεανό της Φαντασίας». Για τον δημοφιλή παιδικό ήρωα του Τζ. Μ. Μπάρι, Πίτερ Παν, παρουσιάζουμε την αφηγηματική εκδο­χή ενός αγοριού και ενός κοριτσιού: Ο Πίτερ Παν πετάει συχνά για ας ανάγκες της δουλειάς του, που είναι να κυνηγάει πειρατές. Έχει παλέψει με τον κάπτεν Χουκ και τον έριξε στους κρο­κόδειλους, για να ελευθερώσει όλα τα χαμένα παιδιά που ο πειρατής κρατούσε φυλακισμένα στο καράβι του. “Υστερα ο Πίτερ Παν ξεκίνησε ένα ταξίδι στη χώρα του Ποτέ μαζί με τη Γουέντι και τ’ αδερφάκια της. Αυτοί πετούσαν με το αεροπλάνο κι ο ήρωας πετούσε δίπλα στο παράθυρο τους. Όμως δεν έφτα­σαν ποτέ σ’ αυτή τη χώρα, γιατί δεν υπάρχει. Τα παιδιά γύρισαν σπίτι τους οι ο Λονδίνο κι ο Πίτερ Παν έφυγε για τον τόπο του, που είναι ο Βόρειος Πόλος.

Στο παραμύθι του Άντερσεν «Το ασχημόπαπο». κύριος ήρωας είναι ένα πανάσχημο πουλάκι, που εξαιτίας της εμφάνισης του κανένας δεν το αντιμετωπίζει με αγάπη και τρυφερότητα. Η μαθήτρια ωστόσο, αναπλάθοντας το γνωστό παρα­μύθι, φροντίζει να μετριάσει τη δυστυχία του μικρού κύκνου, που την αποδίδει στη συνειδητοποίηση της ασχήμιας του, εμφανίζοντας τον περίγυρο του εξαι­ρετικά φιλικό μαζί του. Αναλυτικότερα, το κοριτσάκι αναφέρεται στις αδιάκοπες προσπάθειες της μητέ­ρας πάπιας και των θηλυκών παιδιών της αφενός να κάνουν το ασχημόπαπο ομορφότερο με τις περιποι­ήσεις τους κι αφετέρου να το εμποδίσουν να αντιλη­φθεί τη δυσάρεστη αλήθεια για την εμφάνιση του. Όταν δε ο ήρωας εξελίσσεται σ’ έναν πανέμορφο κύκνο, είναι η ίδια του η μητέρα που τον πηγαίνει για πρώτη φορά στην κοντινή λίμνη, προκειμένου να καθρεφτιστεί, ώστε να γίνει ευτυχισμένος. Από τότε ο ήρωας επισκέπτεται συχνά τη συγκεκριμένη λίμνη, επειδή του αρέσει να κάνει παρέα με τους άλλους κύκνους που επίσης συχνάζουν εκεί.

Αντίστοιχα, στο παραμύθι των Γκριμ «Ο Κοντορε­βιθούλης», η πεντάχρονη μαθήτρια αποφεύγει να αποδώσει την περιπέτεια του μικρού ομώνυμου ήρωα και των αδερφών του στην επιλογή του πατέ­ρα τους να τούς εγκαταλείψει στο δάσος. Επιπλέον, ένας τετράχρονος μαθητής, με την εκδοχή του για μεταστροφή της στάσης του γίγαντα, απαλ­λάσσει για πάντα τα παιδικά αφηγηματικά πρόσωπα του παραμυθιού από κάθε φόβο και κίνδυνο: Κάποτε ο Κοντορεβιθούλης έκανε ένα ταξίδι στην Αγγλία μα­ζί με τη μαμά και το μπαμπά του. Όταν επέστρεψαν, βρήκαν την πόρτα της καλύβας τους σπασμένη και τ’ αδερφάκια του δεν ήταν εκεί. Ο Κοντορεβιθούλης κατάλαβε ότι θα τα είχε πάρει ο γίγαντας. Δεν τον εί­χε συναντήσει ποτέ, αλλά είχε δει τις πατημασιές του κι έτσι ήξερε ότι υπάρχει. Πήγε στο σπίτι του γίγα­ντα και ζήτησε από τη γυναίκα του να βοηθήσει. Εκείνη έβγαλε τα παιδάκια έξω χωρίς να την καταλά­βει ο άντρας της. Τα έριξε σε μια σακούλα και είπε ότι πηγαίνει να πετάξει τα σκουπίδια. Τα παιδιά γύρισαν σπίτι τους κι από  τότε ζουν ευτυχισμένα. Ο γί­γαντας πήγε στον πατέρα τους και του έδωσε χρή­ματα, για να μπορέσει να ζήσει την οικογένεια του. Έγινε καλός με τον Κοντορεβιθούλη και τους δικούς ιου, επειδή του το ζήτησε η γυναίκα του.

Περνάμε στο παραμύθι της «Κοκκινοσκουφίτσας·, με την αναφορά στο οποίο ξεκινήσαμε αυτό το άρθρο. Ο λύκος που παρουσίασαν τρία νήπια, αναπλάθοντας την εκδοχή του Περό που τους αφη­γηθήκαμε, δεν είναι ανθρωποφάγος.  Προκειμένου όμως να επιβιώσει, να βελτιώσει τις συνθήκες της ζω­ής του ή ακόμη και να διασκεδάσει, γίνεται σε αρκετές περιπτώσεις ενοχλητικός για τη μικρή ηρωίδα και την οικογένειά της. Η Κοκκινοσκουφίτσα με τη μαμά και τη γιαγιά της βγήκαν στο δάσος για να μαζέψουν πεταλούδες. Όταν γύρισαν σπίτι, κάποιοι είχαν κλέ­ψει όλα τους τα χρήματα. Είχαν πάει και στο σπίτι της γιαγιάς κι έκλεψαν. Ο μπαμπάς είπε ότι το έκανε ο λύκος. Μια μέρα που η Κοκκινοσκουφίτσα συνάντη­σε το λύκο, αυτός την κυνήγησε και την έριξε στη λί­μνη. Όταν το κοριτσάκι γύρισε βρεγμένο στους γο­νείς του, ο μπαμπάς θύμωσε πολύ με το λύκο και πή­γε να τον βρει. Ο λύκος ήταν στο σπίτι της γιαγιάς. Την είχε κλειδώσει στη ντουλάπα και κοιμόταν αυτός στο κρεβάτι της. Ο μπαμπάς της Κοκκινοσκουφίτσας άνοιξε την κοιλιά του λύκου κι έβαλε μέσα μια κοτρόνα. Είπε στην κόρη του ότι ο λύκος θα βουλιάξει μες στη λίμνη όταν πάει για νερό. Η Κοκκινοσκουφίτσα όμως πιστεύει ότι ο λύκος είναι καλά. Δεν την έχει ενοχλήσει πάλι, γιατί στο δάσος άνοιξε ένα εστιατό­ριο για λύκους. Εκεί πηγαίνει και τρώει χωρίς να πλη­ρώνει κι έτσι δεν χρειάζεται να κλέβει πια.

Ολοκληρώνουμε με το πρόσφατο παραμύθι του Geoffroy de Pennart «Ο καλόκαρδος λύκος» (εκδ. Παπαδόπουλος). Σε αυτό κυριαρχούν οι διακειμενι­κές αναφορές στα κλασικά παραμύθια «Τα εφτά κα­τσικάκια», «Η Κοκκινοσκουφίτσα», «Τα τρία γουρου­νάκια», «Ο Πέτρος και ο λύκος», και «Ο Κοντορεβιθούλης», τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με τo λύ­κο, το κύριο αφηγηματικό πρόσωπο αυτού του βι­βλίου, που δυσκολεύεται να επιβιώσει, επειδή είναι συναισθηματικός και δεν τρώει τους αγαπημένους μας ήρωες. Τελικά ο λύκος τρώει το γίγαντα που κρατούσε φυλακισμένο τον Κοντορεβιθούλη με τα αδερφάκια του, τα οποία και ελευθερώνονται. Στο κείμενο που ακολουθεί, τέσσερα νήπια παρεμβαίνουν στον αρχικό μύθο μέσα από τον Ωκεανό της Φαντασίας: Ένα μεσημέρι που ο λύκος ήταν πολύ πεινασμένος, συνάντησε τη μαμά–κατσίκα με τα εφτά κατσικάκια της. Λυπήθηκε να τους φάει όλους κι έφαγε μόνο το πιο μικρό κατσικά­κι, που ήταν και το πιο όμορφο. Σκεφτόταν πως οι γονείς του θα τον μάλωναν, αλλά δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, έπρεπε οπωσδήποτε να φάει κάτι. Με­τά από μερικές μέρες που πεινούσε ξανά πάρα πολύ, έφαγε ια τρία γουρουνάκια. Φύλαξε όμως τις κι­θάρες χους, για να πάει κάποτε στη Βρέμη, να σπου­δάσει μουσική. Μια άλλη φορά που τριγυρνούσε πεινασμένος, συνάντησε τον Πέτρο, ένα μικρό αγό­ρι, που τον έψαχνε για να τον σκοτώσει. Το παιδί ήθελε να γλιτώσει τους ήρωες των παραμυθιών από το λύκο. Ο λύκος, μόλις είδε το όπλο του Πέτρου, το έβαλε στα πόδια. Έφτασε σ‘ ένα μεγάλο σπίτι και χτύπησε την πόρτα, για να τον κρύψουν. Άνοιξε ένας γίγαντας που τον έδιωξε. Ο λύκος θύμωσε πά­ρα πολύ. Έσπασε την πόρτα, νίκησε το γίγαντα και τον έφαγε. Ύστερα ελευθέρωσε ένα καναρίνι που ήταν στο κλουβί. Επειδή έφαγε ολόκληρο το γίγαντα, έγινε ο πιο μεγάλος λύκος του κόσμου κι όλοι οι άλ­λοι λύκοι τον θαύμαζαν. Όμως αυτός γύρισε πίσω στους γονείς του και τούς είπε ότι δεν θα ξαναφύγει ποτέ. Δεν ήθελε να λυπάται για τα ζώα που έτρωγε και να κινδυνεύει από τους κυνηγούς.  Είναι αξιοσημείωτο ότι και οι υπόλοιποι μαθητές εμφάνι­σαν το λύκο να τρώει πρόβατα ή λαχανικά των χωρικών και όχι την Κοκκινοσκουφίτσα ή άλλον άνθρωπο. Η κα­τά κάποιο τρόπο αμφισβήτηση της εικόνας του κακού λύκου από τα συγκεκριμένα νήπια, με ερέθισμα το συγκεκριμένο λογοτεχνικό έργο,  αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέ­ρον, καθώς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα αποτελέσματα έρευνας που παρουσιάζεται στο άρθρο της Αγγελικής Γιαννικοπούλου «Ποιος φοβάται το μεγάλο λύκο; Τα μικρά παιδιά απέναντι στο λογοτεχνικό του στερεότυπο». Διαδρομές, τχ. 5, Άνοιξη 2002, σσ. 9-16), απ’ όπου προκύπτει ότι το στερεότυπο του «κακού λύκου» είναι ιδιαίτερα ισχυρό και οι μικροί αναγνώστες δεν μπορούν αδικαιολόγητα να δε­χθούν διαφοροποίηση του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Με δεδομένο ότι κατά την ανάγνωση κάθε λογοτεχνικού έργου αναδημιουργούμε το νόημα του, το προσαρμόζουμε στα προσωπικά μας ενδιαφέροντα και το γνωστικό μας υπόβαθρο, όπως ο Northop Frye επισημαίνει σε συνέντευ­ξη του στο περιοδικό Language Arts, τ. 57, τχ. 2, Φεβρουά­ριος 1980, σο. 199-206, η λογοτεχνική διδασκαλία θα πρέ­πει να επιτρέπει την ελεύθερη διαπραγμάτευση της υποκει­μενικότητας του αναγνώστη (Nodelman P., The Pleasures of Children‘s Literature, εκδ. Longman, Λονδίνο 1992, σσ. 138-139).

2, Αναφορικά με τη συμβολή του δασκάλου κατά τη διδα­σκαλία της λογοτεχνίας, προτείνεται από τους Β. Αποστολίδου, Γ. Πασχαλίδη και Ε. Χοντολίδου να περιορίζεται στο συντονισμό της με ίσους όρους συνομιλίας του με τους μα­θητές του (βλ. το άρθρο τους «Η Λογοτεχνία στην Εκπαί­δευση: Προϋποθέσεις για ένα νέο πρόγραμμα διδασκα­λίας» στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, τ. 57, 1995, σσ. 78-89). Μεγάλο ενδιαφέρον για το ρόλο ειδικότερα του νη­πιαγωγού στη δημιουργία αφηγηματικών και άλλων κειμέ­νων από τα νήπια παρουσιάζει η σχετική έρευνα των Marina Pascucci και Franca Rossi που έχει δημοσιευτεί με τον τίτλο «Όχι μόνο γραφέας» στο περιοδικό Γέφυρες, τχ. 6, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 2002, σσ. 16-23.

3. Κατά τη λογοτεχνική ανάγνωση έχουμε την ευχέρεια να παρατηρούμε τον εαυτό μας ως δρων υποκείμενο (W. Iser, The Act of Reading. A Theory of Aesthetic Response, Baltimore and London, The Johns Hopkins University Press, 1991, σσ. 128, 134). Συνεπώς, η επαφή με τη λογοτεχνία προωθεί την αυτογνωσία.
4. Οι μύθοι και τα παραμύθια στα οποία αναφερόμαστε εδώ παρουσιάστηκαν στα νήπια με τη μορφή εικονογρα­φημένων βιβλίων από τις σειρές «Μύθοι και Θρύλοι» και «Κλασικά Παραμύθια» των εκδόσεων Κέδρος.